Xây hầm chống ngập: Lối thoát cho đô thị Việt Nam?

Miền Bắc nước ta đã và đang hứng chịu những đợt bão lũ và mưa lớn liên tiếp, biến nhiều khu vực ở Hà Nội, Quảng Ninh, Hải Phòng, Thái Nguyên… thành những dòng sông, thậm chí là biển nước bất đắc dĩ. Chỉ trong 48 giờ, lượng mưa tại nhiều nơi vượt ngưỡng 300mm, nhấn chìm đường phố, cô lập khu dân cư và gây thiệt hại kinh tế hàng trăm tỷ đồng.

Hiện tượng này không còn là ngoại lệ mà đang trở thành một thực trạng đáng lo ngại trong bối cảnh biến đổi khí hậu và đô thị hóa nhanh chóng. Khi các hệ thống thoát nước truyền thống đã quá tải, câu hỏi đặt ra liệu Việt Nam có thể học hỏi mô hình hầm ngầm chống ngập từ các quốc gia khác để tìm lối thoát cho các đô thị lớn như Hà Nội và TPHCM?

Nhật Bản, quốc gia tiên phong trong quản lý lũ lụt đô thị, đã xây dựng một hệ thống hạ tầng chống ngập đồ sộ, với các công trình ngầm trở thành biểu tượng kỹ thuật trên toàn cầu.

Tại thủ đô Tokyo, kênh xả lũ ngầm ngoại vi vùng thủ đô, hay còn gọi là G-Cans, là một trong những dự án ấn tượng nhất. Hệ thống này bao gồm đường hầm dài 6,3 km, sâu 50m dưới lòng đất, kết nối với năm trục thẳng đứng và một bể điều áp khổng lồ có sức chứa hàng trăm nghìn mét khối nước. Khi mưa lớn xảy ra, nước từ các con sông nhỏ được dẫn xuống hầm, điều tiết áp lực trước khi xả ra sông Edo.

Nhờ G-Cans, những khu vực từng ngập lụt hàng năm ở Tokyo giờ đây gần như không còn chịu ảnh hưởng nghiêm trọng. Công trình này không chỉ là một giải pháp kỹ thuật mà còn là minh chứng cho sự đầu tư dài hạn của Nhật Bản vào an toàn đô thị, với khả năng xử lý lượng nước tương đương 200 bể bơi Olympic mỗi giờ.

Theo một báo cáo của Bloomberg vào năm 2019, hệ thống G-Cans đã giúp giảm được 148 tỷ yên (hơn 971 triệu USD) thiệt hại do ngập lụt. Gần đây, Nhật Bản còn công bố kế hoạch mở rộng G-Cans với ngân sách hơn 37 tỷ yên (hơn 242 triệu USD) để đối phó với các trận mưa cực đoan ngày càng gia tăng do biến đổi khí hậu, bao gồm việc tăng cường dung lượng lưu trữ và tích hợp công nghệ giám sát thời gian thực.

Tại Osaka - nơi đô thị hóa dày đặc và địa hình thấp trũng, những giải pháp đòi hỏi sự sáng tạo hơn. Ở khu vực lưu vực Neyagawa thuộc đông Osaka, một dự án chống ngập toàn diện đã được triển khai từ thập niên 1980, với trọng tâm là các kênh dẫn ngầm dưới lòng đất. Hệ thống bao gồm kênh dẫn ngầm phía Bắc dài khoảng 11-14 km và kênh dẫn ngầm phía Nam dài 13 km, được xây dựng dưới các tuyến đường để tránh chiếm dụng mặt đất. Những đường hầm này dẫn nước mưa từ các sông nhỏ vào các hồ điều tiết ngầm, sử dụng các trục thả nước đặc biệt để giảm năng lượng dòng chảy và ngăn chặn hư hỏng cấu trúc. Dự án này kết hợp với cải tạo sông ngòi, bơm thoát nước và các bồn chứa phân tán, đã giúp giảm đáng kể tình trạng ngập úng ở Osaka, một thành phố từng chịu nhiều trận lũ lịch sử.

Những ví dụ từ Tokyo và Osaka cho thấy Nhật Bản không chỉ tập trung vào quy mô mà còn vào sự linh hoạt, kết hợp giữa công nghệ cao và quản lý cộng đồng để bảo vệ cư dân trước thiên tai.

Trong khi đó, Hàn Quốc mang đến một giải pháp sáng tạo khác với mô hình “canal tunnel - đường hầm kênh đào” đa chức năng tại Seoul. Những đường hầm này không chỉ phục vụ giao thông trong điều kiện bình thường mà còn có thể chuyển đổi thành kênh dẫn nước mưa khi lũ về. Sự linh hoạt của hệ thống này phù hợp với các đô thị có mật độ xây dựng cao và quỹ đất hạn chế. Kết hợp với kế hoạch ứng phó thiên tai bài bản, các công trình như vậy đã giúp Seoul giảm thiểu đáng kể nguy cơ ngập úng, đảm bảo an toàn cho người dân.

Khác với những quốc gia phát triển tại Đông Á, một số mô hình ở các quốc gia đang phát triển, điển hình là tại Đông Nam Á có nhiều điểm khác biệt.

Malaysia nổi tiếng với SMART (Stormwater management and road tunnel -  Đường hầm giao thông và quản lý nước mưa), một công trình “2 trong 1” tại Kuala Lumpur. Dài 9,7 km, đường hầm này có hai tầng: tầng trên dành cho xe cộ, tầng dưới là kênh dẫn nước mưa. Khi mưa lớn xảy ra, hầm giao thông tạm thời đóng cửa để trở thành kênh xả lũ, giúp trung tâm thành phố – từng là “rốn ngập” – thoát khỏi cảnh ngập úng. Với vốn đầu tư khoảng 515 triệu USD, hệ thống SMART đã giảm thiểu thiệt hại ước tính trị giá đến 1,58 tỷ USD trong vòng ba thập kỷ. Dù vậy, dưới những ảnh hưởng ngày càng lớn của thời tiết cực đoan, từ năm 2010 đến 2017, theo một thống kê của đại học Colorado (Mỹ), đã có 38 trường hợp hiện tượng ngập nước tạm thời tại bề mặt do giới hạn của hệ thống thoát nước bên ngoài phạm vi hệ thống SMART.

Thái Lan, sau thảm họa lũ lụt năm 2011 ở Bangkok, đã đầu tư mạnh vào hạ tầng thoát nước, từ kênh ngầm, hồ điều tiết đến hệ thống cảnh báo sớm. Tuy nhiên, rất nhiều báo cáo khoa học đã chỉ ra việc đầu tư vào công trình cơ học (xây đê, tăng công suất bơm...) là chưa đủ. Theo các giáo sư tại Đại học Công nghệ Sydney (Úc), việc thiếu sự tham gia của cộng đồng và các giải pháp hạ tầng mềm đã khiến những khu vực dân cư nghèo vẫn dễ bị tổn thương trước lũ lụt. Một nghiên cứu khác của đại học Ibaraki – Nhật Bản cũng chỉ ra rằng các biện pháp hiện tại không tính đến tác động của biến đổi khí hậu, và được triển khai rời rạc giữa các cơ quan quản lý.

Từ những kinh nghiệm quốc tế, Việt Nam có thể rút ra ba bài học lớn.

Thứ nhất, không có giải pháp nào là duy nhất. Các quốc gia thành công đều kết hợp nhiều biện pháp, từ hầm ngầm, hồ điều tiết, cải tạo sông ngòi đến hạ tầng xanh như công viên thấm nước hay mái nhà xanh. Một nghiên cứu ước lượng Hàn Quốc đã giảm hơn 93% diện tích ngập tại các đô thị thử nghiệm nhờ mô hình kết hợp này.

Thứ hai, quản lý thoát nước đô thị cần sự phối hợp liên ngành và thống nhất. Đây là điều mà các đô thị ở ta vẫn còn thiếu. Nhật Bản đã thành công trong việc đồng bộ hóa chính sách, khi xếp G-Cans vào nhóm dự án hạ tầng thiết yếu phòng chống thiên tai, từ đó giúp rút ngắn thời gian thu hồi đất, giảm thủ tục phức tạp, nhưng vẫn đảm bảo việc tham vấn cộng đồng và tuân thủ bồi thường theo giá thị trường.

Thứ ba, sự tham gia của cộng đồng là yếu tố không thể bỏ qua. Người dân, đặc biệt là những nhóm dễ bị tổn thương, cần được tham vấn đầy đủ để đảm bảo các giải pháp được chấp nhận và sử dụng hiệu quả.

Vậy Việt Nam nên bắt đầu từ đâu? Các dự án thí điểm quy mô vừa là lựa chọn hợp lý để đánh giá hiệu quả trước khi mở rộng.

Tại Hà Nội, khu vực quanh đường vành đai 2.5 và sông Tô Lịch, nơi thường xuyên ngập nặng và dân cư đông đúc, có thể là điểm khởi đầu. Một hệ thống hầm ngầm dẫn nước mưa từ các trục chính xuống hồ điều tiết kết hợp với cải tạo cảnh quan mặt đất như vườn mưa hay bãi đỗ xe xanh, sẽ là giải pháp khả thi.

Tại TPHCM, khu vực Nam Sài Gòn, đặc biệt là các tuyến đường Nguyễn Hữu Thọ và Lê Văn Lương – những “túi ngập” nổi tiếng – cũng là “ứng viên” tiềm năng. Hầm điều tiết ngầm kết nối với trạm bơm và hệ thống van thông minh xả ra sông có thể giải quyết vấn đề. Tuy nhiên, cần khảo sát địa chất kỹ lưỡng do nền đất yếu và mực nước ngầm cao ở khu vực này.

Trong bối cảnh mưa lớn cực đoan ngày càng trở nên phổ biến, hầm ngầm chống ngập không còn là giải pháp xa xỉ mà là một phần thiết yếu của quy hoạch đô thị bền vững. Kết hợp giữa công nghệ tiên tiến, quản lý thống nhất và sự tham gia của cộng đồng, Hà Nội và TPHCM hoàn toàn có thể xây dựng những giải pháp chống ngập của riêng mình, sẵn sàng đối mặt với những thách thức từ thiên nhiên trong thời gian tới.

Chuyên mục TÂM ĐIỂM mong nhận được ý kiến của bạn đọc về nội dung bài viết. Hãy vào phần Bình luận và chia sẻ suy nghĩ của mình. Xin cảm ơn!