'Hoang mạc Tartar', 'Cờ da người phấp phới': Hai lát cắt văn học Italy

"Hoang mạc Tartar" và "Cờ da người phấp phới" là hai tác phẩm văn học Italy khắc họa con người trong những cảnh huống tréo ngoe của số phận và bạo tàn của chiến tranh.

Theo nhà nghiên cứu Nhật Chiêu, văn học Italy đến thế kỷ 13 mới có tác phẩm viết bằng ngôn ngữ của dân tộc, thứ tiếng gần với lời ăn tiếng nói hàng ngày. Xét theo tiêu chuẩn này, cũng có thể nói văn học Italy đến thế kỷ 13 mới ra đời.

Tính từ Mười ngày (tiếng Italy: Decameron) của Giovanni Boccaccio ra đời vào thế kỷ 14 và ảnh hưởng sâu rộng đến nhiều thế hệ tác giả về sau, đến nay văn học Italy đã "phát triển đến độ hoàn thiện và sản sinh nhiều tác giả bậc thầy về nghệ thuật tự sự, những thiên tài kể chuyện", nhà nghiên cứu Nhật Chiêu nhận định.

Tại Việt Nam, được biết đến nhiều nhất có lẽ là Italo Calvino với các tác phẩm như Marcovaldo hay các mùa trong thành phố, Nếu một đêm đông có người lữ khách, bộ ba Tổ tiên của chúng ta (Nam tước trên cây, Tử tước chẻ đôi, Hiệp sĩ không hiện hữu)…

Bản dịch mới Hoang mạc Tartar (Dino Buzzati) ra mắt cuối năm 2024 và bản dịch Cờ da người phấp phới (Curzio Malaparte) tháng 6 năm nay tiếp tục giới thiệu đến bạn đọc Việt Nam những lát cắt đặc sắc của văn chương Italy. Sáng 20/9, trong không gian Cà phê thứ Bảy tại TP.HCM, nhà nghiên cứu Nhật Chiêu và dịch giả Hương Châu đã có dịp trò chuyện về hai tác phẩm này.

Hai tác phẩm Hoang mạc Tartar (Dino Buzzati) và bản dịch Cờ da người phấp phới (Curzio Malaparte) do Công ty Sách Phoenix và NXB Đà Nẵng ấn hành. Ảnh: Phoenix.

Chờ đợi một cuộc chiến

Dino Buzzati được mệnh danh là "Kafka của Italy". Tác phẩm nổi tiếng nhất của ông, Hoang mạc Tartar (1940), được cho là chịu ảnh hưởng sâu sắc từ kiệt tác Lâu đài, theo mô típ chờ đợi. Trong sự hoài công ngóng trông một điều ảo vọng, một cái không có thực, nhân vật đánh đổi giây phút hiện tại để chìm mình trong cảm giác bất an, lo lắng về một điều viển vông, hoang đường. Tác phẩm mang lại cảm giác phi lý, nhưng phản ánh một trạng thái thường thấy: con người trong tâm thế chờ đợi một điều lớn lao, vĩ đại hơn cuộc sống buồn chán thường ngày.

Buzzati sinh năm 1906, sau khi tốt nghiệp đại học ngành luật ở tuổi 22, ông gắn bó với một tòa soạn cho đến cuối đời, trải qua nhiều vị trí công việc khác nhau. Cũng với một lòng trung thành đó, nhân vật của ông trong Hoang mạc Tartar, chàng sĩ quan trẻ Giovanni Drogo dành cả đời đồn trú trong một pháo đài nhàm chán vùng biên viễn, chờ đợi cuộc tấn công của quân Tartar để lập chiến công, nhưng kẻ thù đó đã chẳng bao giờ xuất hiện cho anh toại nguyện.

Tiểu thuyết này được giới phê bình nhận định là đã khơi nguồn sáng tạo cho tiểu thuyết Đợi bọn mọi của nhà văn đoạt giải Nobel Văn chương 2003 J.M.Coetzee. Ngược về quá khứ, chính bài thơ Đợi bọn mọi của thi sĩ Constantine P. Cavafy đã truyền cảm hứng cho Dino Buzzati viết Hoang mạc Tartar.

Nhưng nếu như K. của Kafka hay Godot của Samuel Beckett bị đẩy đến tận cùng của bi kịch, cực hạn của phi lý trong cuộc đợi chờ, thì Dino Buzzati có phần “nương tay” với nhân vật của mình khi cho anh một kết thúc nhẹ nhàng hơn, điểm mà nhà nghiên cứu Nhật Chiêu lý giải là biểu hiện cho bản tính vui vẻ tự nhiên của người Italy.

Theo dịch giả Hương Châu, tác phẩm đi sâu vào nội tâm hơn là chi tiết ly kỳ, và tập trung cắt nghĩa bi kịch cá nhân thay vì lên án hệ thống công quyền, một điểm khác biệt lớn so với Lâu đài. Chị dịch cuốn sách dựa trên hai bản dịch tiếng Anh, đối chiếu với bản dịch tiếng Anh - Italy của AI và tham khảo bản dịch của Đoàn Tử Huyến.

Nhà nghiên cứu Nhật Chiêu (phải) và dịch giả Hương Châu tại buổi giao lưu. Ảnh: Phoenix.

Trong lòng một cuộc chiến

Cờ da người phấp phới xuất bản năm 1949, lấy bối cảnh Napoli giai đoạn 1943-1945, thời điểm Italy lâm vào cảnh hỗn loạn sau thất bại của chế độ phát xít Mussolini. Chứng kiến buổi giao thời giữa những giá trị cũ và cái trật tự mới chưa kịp thành hình, Curzio Malaparte đã khắc họa một xã hội bị chiến tranh giày xéo, nơi đó con người oằn mình gánh chịu bánh xe số phận.

Theo đơn vị liên kết xuất bản cuốn sách, gần 80 năm trôi qua, thế giới đã thay đổi và một số quan điểm của Malaparte không còn phù hợp với thời đại ngày nay; song đây vẫn là cánh cửa mở ra một giai đoạn đặc biệt và đầy biến động của châu Âu nửa đầu thế kỷ 20.

Nhan đề nguyên tác chỉ gồm hai từ, La pelle (tiếng Anh: The skin), nếu dịch sát sang tiếng Việt sẽ là "Làn da". Nhan đề "Cờ da người phấp phới" là cách chuyển ngữ để độc giả dễ tiếp nhận, lấy từ một chi tiết gây ấn tượng cực mạnh trong cuốn sách.

Tác phẩm đã dựng nên chân dung khủng khiếp của loài thống trị hành tinh: ở đó ta thấy được những khía cạnh "tồi tệ, kinh khủng, đốn mạt nhất". "Không còn một phân biệt nào nữa, mà nạn nhân cũng lố bịch như anh hùng", nhà nghiên cứu Nhật Chiêu nói.

Tác phẩm của Malaparte lột trần và phơi bày bản chất khốc liệt tàn bạo của chiến tranh: ở đó, con người chiến đấu không phải vì lý tưởng, danh dự, vinh quang, công chính hay tự do nữa, mà đơn thuần là vì làn da của mình - giới hạn mong manh nhất.

Có nhiều yếu tố khiến Cờ da người phấp phới mang dáng dấp một tự truyện - hồi ký, trong đó phải kể đến xuất thân của chính tác giả: Malaparte có mẹ là người Italy, cha là người Đức. Cuộc chiến mà ông thuật lại trong tiểu thuyết chủ yếu liên quan đến hai đất nước này. Bản thân Malaparte từng là phóng viên chiến trường và nhiều lần vào tù ra khám, ngòi bút của ông không tuôn ra từ phòng giấy mà từ chính chiến trường. Những quan sát và trải nghiệm của ông khiến các chi tiết trong sách mang độ khả tín cao của một "tư liệu sống".

Tuy lấy bối cảnh nơi chốn, sự kiện và con người có thật, câu chuyện không mang đậm phong cách tả thực theo nghĩa thông thường, mà dường như có "một đường biên nhòe giữa hiện thực và ác mộng". Theo nhà nghiên cứu Nhật Chiêu, đây là ví dụ điển hình cho cái mà Julia Kristeva gọi là hiện thực kinh khiếp của những điều nghịch dị, phi lý.

Cờ da người phấp phới được dịch giả Thanh Thư dịch từ bản tiếng Pháp La peau.