Doanh nghiệp kiện cá nhân

Phiên tòa kéo dài gần 10 năm, tốn hàng triệu bảng - dài nhất lịch sử tư pháp Anh. Cuối cùng, tòa tuyên một phần cáo buộc là phỉ báng, McDonald’s thắng về mặt pháp lý. Nhưng tòa cũng thừa nhận nhiều điểm trong tờ rơi là đúng: từ điều kiện lao động đến tác động môi trường.

Kết quả, McDonald’s được bồi thường tượng trưng 60.000 bảng, trong khi công luận lại ngả về phía hai nhà hoạt động - những người dân thường tự bào chữa, không có luật sư. Báo chí gọi đây là "vụ kiện PR tồi tệ nhất lịch sử". Tòa án Nhân quyền châu Âu sau đó còn kết luận vụ xử này vi phạm quyền phản biện và quyền được xét xử công bằng của bị đơn.

Điều đáng chú ý hơn: trước vụ kiện, tờ rơi chỉ phát vài trăm bản. Nhưng sau vụ kiện, nó trở thành biểu tượng toàn cầu chống McDonald’s.

Đây là ví dụ điển hình cho cái gọi là "hiệu ứng Streisand". Thuật ngữ này bắt nguồn từ sự việc liên quan đến ca sĩ Barbra Streisand vào năm 2003. Lúc bấy giờ, bà kiện một nhiếp ảnh gia, yêu cầu gỡ bức ảnh chụp ngôi nhà của bà ở Malibu (Mỹ) khỏi bộ sưu tập ảnh tài liệu về tình trạng xói mòn bờ biển California. Trước khi vụ kiện xảy ra, bức ảnh chỉ có 6 lượt tải về, trong đó hai lượt là từ phía luật sư của Streisand. Sau khi được công khai, sự việc gây chú ý mạnh mẽ, khiến hàng trăm nghìn người lên mạng tìm và chia sẻ bức ảnh. Giới truyền thông gọi đây là "hiệu ứng Streisand" để mô tả hiện tượng: càng cố dập tắt thông tin, càng làm nó lan rộng.

Phản biện xã hội là nền tảng của mọi xã hội hiện đại. Nó cho phép con người lên tiếng, góp ý, thậm chí chỉ trích những gì họ cho là chưa tốt - từ chính sách nhà nước đến chất lượng sản phẩm của doanh nghiệp. Không có phản biện, xã hội sẽ thiếu tiếng nói cảnh báo, trở nên bưng bít, và cuối cùng là trì trệ.

Nhưng quyền phản biện không đồng nghĩa với việc ai cũng có thể nói bất cứ điều gì mà không phải chịu trách nhiệm. Quyền lợi đó phải đi cùng giới hạn không được bịa đặt, không được vu khống, không được làm tổn hại đến lợi ích hợp pháp của người khác.

Một khách hàng có quyền chia sẻ trải nghiệm tiêu cực khi dùng sản phẩm - đó là đóng góp để doanh nghiệp cải thiện. Nhưng nếu khách hàng bịa ra chuyện "công ty này sắp phá sản", "sản phẩm chứa chất độc hại" mà không có bằng chứng, thì đó là bôi nhọ, gây thiệt hại không chỉ cho chủ doanh nghiệp mà cả hàng nghìn nhân viên và nhà đầu tư.

Ranh giới giữa quyền lên tiếng và hành vi bôi nhọ, tung tin thất thiệt vốn rất mong manh. Vì thế, doanh nghiệp thường xuyên đối mặt với các tình huống bị tổn hại uy tín; nhiều trong số đó đi đến kiện tụng, ra tòa, thay vì giải quyết ổn thỏa bằng phương án thương lượng, hòa giải.

Nhưng, kiện tụng cũng là con dao hai lưỡi, nhất là khi thông tin phản biện có chứng cứ đáng tin cậy và doanh nghiệp sử dụng cuộc chiến pháp lý để che đậy sự thật. Khi đó, doanh nghiệp có thể thắng về pháp lý, nhưng thua nặng nề về dư luận, như trường hợp của McDonald’s.

Nestlé là một ví dụ khác.

Tập đoàn Nestlé nhiều lần bị các nhà hoạt động và tổ chức phi chính phủ cáo buộc sử dụng lao động trẻ em trong chuỗi cung ứng cacao ở Tây Phi. Nestlé đã chọn phản ứng bằng cả truyền thông lẫn pháp lý: kiện một số cá nhân, nhóm hoạt động hoặc blogger vì tung thông tin sai lệch, kêu gọi tẩy chay.

Kết quả pháp lý của các vụ kiện rất khác nhau: có vụ bị bác, có vụ rút đơn, có vụ hòa giải. Nhưng trên công luận, Nestlé gần như luôn là bên thua. Mỗi lần kiện, các cáo buộc về lao động trẻ em lại được nhắc đi nhắc lại, khắc sâu vào tâm trí công chúng. Cho đến nay, dù Nestlé đã có nhiều nỗ lực cải thiện chuỗi cung ứng, nhưng hình ảnh "Nestlé = lao động trẻ em" vẫn bám chặt trong trí nhớ người tiêu dùng.

Điểm chung trong cả McDonald’s và Nestlé là: doanh nghiệp lớn có thể đúng luật, nhưng lại bị xem như "cá lớn bắt nạt cá bé". Công chúng thường đồng cảm với những cá nhân bị kiện, nhất là khi họ không có nhiều nguồn lực để tự bảo vệ.

Ở Việt Nam, không ít doanh nghiệp, tổ chức đã phải chịu tổn thất nặng nề bởi tin giả, tin thất thiệt. Trong kỷ nguyên mạng xã hội - nơi một tin đồn có thể lan ra hàng triệu người chỉ trong vài giờ - hậu quả của chúng càng trở nên khôn lường. Thông thường, các doanh nghiệp Việt Nam dùng công cụ truyền thông để xử lý khủng hoảng, hoặc đề nghị cơ quan quản lý xử phạt hành chính.

Trong bối cảnh đó, Vingroup vừa tuyên bố đệ đơn kiện 68 cá nhân, tập trung vào 4 chủ đề chính: tình hình tài chính tập đoàn; chất lượng và nguồn gốc xuất xứ sản phẩm; vấn đề pháp lý đối với sản phẩm và thông tin cá nhân lãnh đạo. Đây là động thái mạnh mẽ, cho thấy doanh nghiệp không còn muốn "nhẫn nhịn" trước các tin đồn. Từ góc độ pháp lý, hành động này là cần thiết. Thị trường chứng khoán, niềm tin của khách hàng và uy tín doanh nghiệp đều là những tài sản vô hình quan trọng.

Nhưng những câu chuyện thực tế trên cũng đặt ra câu hỏi: làm thế nào để bảo vệ quyền chia sẻ trải nghiệm, nhưng đồng thời cũng bảo vệ doanh nghiệp và xã hội trước tin giả, tin đồn ác ý?

Câu trả lời nằm ở tính công bằng của luật pháp, thể hiện trong quá trình thu thập bằng chứng, xét xử và phán quyết cuối cùng với từng đơn kiện. Khởi kiện dân sự chỉ là một hành động pháp lý ban đầu, cho thấy sự vận động văn minh, sống và làm việc theo pháp luật. Nhưng quyền lợi của cả bên nguyên lẫn bên bị có được đảm bảo hay không phụ thuộc vào sự trưởng thành của hệ thống tư pháp, nơi mà tiến trình pháp lý được thực thi minh bạch, khách quan, không bị tác động bởi những yếu tố khác, có khả năng làm lệch lạc cán cân công lý.

Trong một xã hội hiện đại, kiện tụng phải trở thành cơ chế làm sáng tỏ sự thật, củng cố niềm tin công chúng và nâng cao chuẩn mực ứng xử xã hội. Luật pháp công bằng không chỉ bảo vệ doanh nghiệp khỏi tin giả, mà đồng thời cũng bảo vệ quyền lên tiếng chính đáng của công dân.

Một hệ thống tư pháp minh bạch, biết cân bằng giữa các lợi ích, sẽ giúp phân định rạch ròi đâu là phản biện xây dựng, đâu là bịa đặt ác ý. Và quan trọng hơn, nó gửi đi thông điệp rằng mọi tiếng nói, dù từ một tập đoàn tỷ đô hay một cá nhân bình thường, đều phải được lắng nghe và xét xử trên cùng một mặt phẳng công lý. Khi ấy, những vụ kiện không ngăn cản tự do ngôn luận, mà trở thành minh chứng cho một nền văn minh pháp trị thực sự.

Hoàng Thảo Nguyên