Giá điện và khoản lỗ

EVN cho biết họ không chỉ kinh doanh thuần túy mà còn thực hiện nhiệm vụ chính trị, như đảm bảo an ninh năng lượng quốc gia và an sinh xã hội bằng cách bình ổn giá điện, đặc biệt trong bối cảnh lạm phát và biến động toàn cầu. Nhưng điều này vẫn không giải đáp rốt ráo thắc mắc: tại sao lại có thể lỗ khi EVN đang độc quyền trong truyền tải và phân phối - bán lẻ điện?

Tình huống này khiến tôi nhớ đến câu chuyện tương tự ở châu Âu: Électricité de France (EDF), Tập đoàn Điện lực Nhà nước Pháp, từng đối mặt với những vấn đề tương đồng trước khi trải qua quá trình phá bỏ độc quyền.

EDF, thành lập năm 1946 sau Thế chiến II, từng là biểu tượng của mô hình nhà nước độc quyền trong ngành điện Pháp. EDF không chỉ tập trung vào lợi nhuận mà còn gánh vác các nhiệm vụ chính trị quan trọng. Tại Pháp, EDF đảm bảo an ninh năng lượng bằng cách duy trì nguồn cung ổn định, đầu tư vào năng lượng hạt nhân (chiếm hơn 70% sản lượng điện quốc gia), và hỗ trợ an sinh xã hội qua việc giữ giá điện thấp cho người dân, đặc biệt ở vùng nông thôn và các nhóm thu nhập thấp. Tương tự, EVN cũng thực hiện các chỉ đạo từ Chính phủ, như ưu tiên cung cấp điện cho sản xuất công nghiệp, nông nghiệp, và đảm bảo giá điện không tăng vọt để kiểm soát lạm phát. Khoản lỗ 45.000 tỷ đồng của EVN được giải thích một phần xuất phát từ giá đầu vào tăng cao (như than, khí đốt), nhưng cũng do các chi phí liên quan đến nhiệm vụ chính trị, chẳng hạn như đầu tư vào hạ tầng điện ở vùng sâu vùng xa hay hỗ trợ giá cho các hộ nghèo. EDF trong những thập niên 1980-1990 cũng đối mặt với nợ nần và áp lực tài chính từ chi phí hạt nhân khổng lồ và cam kết xã hội.

Tuy nhiên, nếu vin vào những lý do này để đẩy gánh nặng lên giá điện, thì sẽ thiếu rõ ràng và minh bạch với người dân. Tại sao người tiêu dùng phải trả tiền cho những chi phí không trực tiếp liên quan đến lượng điện họ sử dụng? Ví dụ, nếu EVN đầu tư vào an ninh năng lượng quốc gia - như xây dựng lưới truyền tải ra các đảo, đến vùng sâu, xa - thì đó là lợi ích chung của xã hội, không phải chỉ của khách hàng mua điện. Theo logic kinh tế, các khoản này nên được chi trả từ ngân sách nhà nước, do Quốc hội phê duyệt và giám sát, thay vì "ẩn náu" trong hóa đơn điện hàng tháng. Giá bán điện phải là giá kinh doanh thuần túy, phản ánh chi phí sản xuất, truyền tải và phân phối thực tế, mà khách hàng chỉ trả cho những gì họ tiêu dùng.

Tại Pháp, trước khi phá bỏ độc quyền, EDF cũng từng dùng lý do tương tự để duy trì giá điện cao hơn mức cần thiết, dẫn đến bất bình từ người dân và doanh nghiệp. Kết quả là, thiếu minh bạch đã làm suy giảm lòng tin, khiến chính phủ Pháp phải đối mặt với các cuộc biểu tình và khiếu nại từ Liên minh châu Âu (EU).

Giải pháp cho vấn đề của EVN có thể tham khảo từ bài học phá bỏ độc quyền của EDF tại Pháp - một quá trình kéo dài hơn hai thập niên, với nền tảng pháp lý vững chắc, các sự kiện then chốt, cách thực hiện dần dần và kết quả tích cực. Về pháp lý, quá trình bắt nguồn từ các chỉ thị của EU nhằm xây dựng thị trường năng lượng nội địa thống nhất. Chỉ thị 96/92/EC năm 1996 là mốc đầu tiên, yêu cầu các nước thành viên mở cửa thị trường điện cho cạnh tranh, phân tách sản xuất khỏi truyền tải để tránh lạm dụng độc quyền. Pháp, ban đầu kháng cự để bảo vệ EDF, nhưng đến năm 2000 đã ban hành Luật Điện lực, mở cửa cho khách hàng lớn chọn nhà cung cấp khác. Đến năm 2003, Chỉ thị EU 2003/54/EC đẩy nhanh tiến độ, buộc Pháp phải mở rộng cho tất cả doanh nghiệp từ năm 2004 và hộ gia đình từ năm 2007.

Các sự kiện then chốt đánh dấu quá trình này bao gồm việc chuyển đổi EDF từ doanh nghiệp nhà nước thành công ty cổ phần năm 2004, với nhà nước giữ 85% cổ phần ban đầu và giảm xuống khoảng 83% nhiều năm sau đó. Năm 2023, EDF được tái quốc hữu hóa trong bối cảnh khủng hoảng năng lượng châu Âu, nhưng không còn độc quyền thị trường.

Năm 2005, Réseau de Transport d'Électricité (RTE) - đơn vị truyền tải - được tách khỏi EDF để đảm bảo trung lập, tương tự Enedis (công ty con tách biệt khỏi EDF) là đơn vị quản lý phân phối. Quá trình thực hiện diễn ra dần dần: ban đầu chỉ mở 30% thị trường, sau đó tăng dần để tránh sốc kinh tế. Chính phủ Pháp hỗ trợ bằng cách duy trì giá điện được kiểm soát cho hộ gia đình, đồng thời khuyến khích đầu tư tư nhân vào năng lượng tái tạo.

Kết quả của việc phá bỏ độc quyền là đáng kể. Thị trường điện Pháp trở nên cạnh tranh hơn, với hơn 40 nhà cung cấp thay vì chỉ EDF, dẫn đến giá điện linh hoạt và giảm trung bình 10-15% cho doanh nghiệp lớn trong giai đoạn đầu. EDF vẫn giữ vị thế dẫn đầu với thị phần khoảng 80% sản xuất, nhưng phải cải thiện hiệu quả để cạnh tranh. Tác động kinh tế tích cực: tăng đầu tư vào năng lượng sạch (Pháp dẫn đầu EU về năng lượng hạt nhân và tái tạo), cải thiện an ninh cung cấp nhờ đa dạng nguồn, và tạo việc làm mới trong lĩnh vực dịch vụ năng lượng. Tuy cũng có thách thức ban đầu như biến động giá và lo ngại về an sinh xã hội, nhưng tổng thể, minh bạch tăng cao nhờ cơ quan giám sát độc lập (Commission de Régulation de l'Énergie - CRE) theo dõi giá cả và cạnh tranh. Chính phủ cũng có thể dùng ngân sách hỗ trợ các hộ gia đình một cách trực tiếp - bất kể họ đang sử dụng nhà cung cấp điện nào.

Áp dụng cho Việt Nam, việc xóa bỏ độc quyền của EVN không có nghĩa là tư nhân hóa toàn bộ, mà là phân tách các khâu: sản xuất mở cho tư nhân cạnh tranh, truyền tải giữ nhà nước để đảm bảo an ninh, và phân phối đa dạng hóa. Luật Điện lực 2004 (sửa đổi 2022) đã có nền tảng, nhưng cần đẩy mạnh thực thi, học từ Pháp để tránh sai lầm như mở cửa quá nhanh dẫn đến lạm dụng thị trường. Chính phủ có thể duy trì quỹ hỗ trợ từ ngân sách cho nhiệm vụ chính trị, thay vì để EVN gánh một mình.

Tóm lại, sự rõ ràng, sự sòng phẳng và cơ chế thị trường là ba yếu tố then chốt để duy trì sự đồng thuận từ người dân. EVN cần minh bạch hóa khoản lỗ 45.000 tỷ đồng, phân biệt rõ chi phí kinh doanh và nhiệm vụ chính trị, đồng thời hướng tới một thị trường điện cạnh tranh hơn. Chỉ khi đó, người dân mới không cảm thấy bị "ép" gánh chịu, mà thực sự tham gia vào một hệ thống công bằng, góp phần vào phát triển bền vững của đất nước.

Võ Nhật Vinh