Cuộc chiến tăng tỷ lệ sinh không hồi kết

Tỷ lệ sinh Việt Nam giảm xuống 1,91 con/phụ nữ, thấp nhất lịch sử. Không chỉ nước ta, ở các quốc gia giàu nhất châu Á, cuộc chiến chống lại tỷ lệ sinh thấp đã kéo dài hàng thập kỷ.

Niềm vui đón con chào đời. Ảnh: Quỳnh Danh.

Việt Nam ghi nhận mức sinh thấp nhất lịch sử với trung bình 1,91 con/phụ nữ trong năm 2024. Theo Bộ trưởng Y tế Đào Hồng Lan, đây là năm thứ ba liên tiếp tỷ lệ sinh giảm dưới mức thay thế. Xu hướng gây áp lực cho chính sách an sinh xã hội, lực lượng lao động và chăm sóc sức khỏe của đất nước.

Không chỉ Việt Nam, vấn đề này luôn âm ỉ ở các nền kinh tế hàng đầu châu Á như Hàn Quốc, Nhật Bản, Trung Quốc. Dù mỗi quốc gia có cách ứng phó riêng, điểm chung là chính sách hỗ trợ tài chính không còn đủ để gây ảnh hưởng đáng kể. Bởi lẽ, ngày càng nhiều người trẻ ưu tiên tự do, ổn định tâm lý và chất lượng sống hơn kết hôn và sinh con.

20 năm không có tiếng trẻ con

Hơn 20 năm nay, ngôi làng Nagoro nằm sâu trong thung lũng Iya của Nhật Bản không có tiếng trẻ con. Trường học đóng cửa, sân chơi cỏ mọc um tùm. Để chống lại sự cô quạnh, một nghệ nhân trong làng đã chế tác hơn 350 con bù nhìn có kích thước như người thật. Bà muốn tái hiện ngôi làng nhộn nhịp, nơi tiếng cười nói của trẻ nhỏ từng vang khắp nẻo đường.

Nghệ nhân Ayano Tsukimi đã làm khoảng 350 hình nộm và đặt khắp làng để giảm bớt cảm giác trống vắng. Ảnh: New York Times.

Tại đất nước được dự đoán có tỷ lệ người cao tuổi chiếm 40% vào năm 2050 như Nhật Bản, cảnh tượng ấy không chỉ cô quạnh mà còn là lời cảnh báo về một xã hội đang già nhanh chóng.

Năm 2024, tỷ lệ sinh "xứ sở mặt trời mọc" chỉ còn 1,15, thấp kỷ lục từ năm 1947. Số trẻ chào đời lần đầu dưới 700.000, trong khi số người qua đời cao gấp đôi. Chính phủ đã tăng trợ cấp, miễn học phí, cho phép nghỉ thai sản và khuyến khích kết hôn bằng các ứng dụng hẹn hò nhưng bức tranh dân số vẫn tiếp tục xám xịt, Japan Times nhận xét.

“Cuộc khủng hoảng tỷ lệ sinh suy giảm nhanh chóng vẫn chưa được giải quyết”, người phát ngôn của Bộ Y tế Nhật Bản cho biết, đồng thời dẫn chứng sự thu hẹp nhóm phụ nữ trẻ và xu hướng kết hôn, sinh con muộn là những nguyên nhân chính.

Ở phía bên kia biển Nhật Bản là Hàn Quốc, nước giữ vị trí tỷ lệ sinh thấp nhất thế giới trong nhiều năm. Quốc gia này vừa ghi nhận một tin vui, năm 2024, tỷ lệ sinh tăng nhẹ lên 0,75 con/phụ nữ sau 9 năm giảm liên tục. Song mọi thứ vẫn không mấy lạc quan.

Tỷ lệ sinh ở Hàn Quốc vừa tăng nhẹ trong năm 2024 dù bức tranh sinh nở của nước này vẫn còn ảm đạm. Ảnh: Reuters.

Trung bình phụ nữ Hàn sinh con đầu lòng ở tuổi 33,6, cao hàng đầu thế giới. Một phần sáu trẻ em ở Seoul được sinh ra nhờ hỗ trợ sinh sản, trong khi các phòng khám hiếm muộn luôn trong tình trạng quá tải.

Chính phủ rót tiền vào IVF, trợ cấp trữ trứng, tăng ngày nghỉ thai sản, nhưng phụ nữ trẻ vẫn chần chừ vì sinh con đồng nghĩa từ bỏ sự nghiệp. Chi phí nhà ở, giáo dục cao ngất, định kiến giới chưa được tháo gỡ và văn hóa làm việc căng thẳng khiến sinh con trở thành điều xa xỉ, theo BBC.

Còn tại “xứ sở tỷ dân” Trung Quốc, tỷ lệ sinh năm 2024 chỉ quanh mức 1,01, gần chạm ngưỡng khủng hoảng. Số lượng kết hôn giảm hơn 20% trong một năm, xuống mức thấp nhất từ khi có thống kê.

Trung Quốc khuyến khích nhiều người trẻ "sinh con vì lòng hiếu thảo và trung thành với đất nước" và ban hành nhiều chính sách hỗ trợ sinh con trong những năm gần đây. Ảnh: Reuters.

Chính quyền tăng cường trợ cấp, đơn giản hóa thủ tục cưới, thậm chí kêu gọi “sinh con vì lòng hiếu thảo và trung thành với đất nước”. Song thế hệ trẻ, đặc biệt là phụ nữ có học thức và độc lập tài chính, vẫn khước từ hôn nhân và vai trò giới truyền thống.

Các biện pháp tài chính không đủ để xóa bỏ lo ngại về tự do, sự nghiệp và bất bình đẳng giới. Nhiều người vẫn trì hoãn hoặc từ chối sinh con, không kết hôn, biến điều này thành một xu hướng mà tiền bạc không thể đảo ngược, theo Bloomberg.

Thích nghi với dân số già

Thế giới ngày nay phải đối mặt với thực tế dân số toàn cầu bước vào thời kỳ suy giảm. Đây là vấn đề được nhắc đến trong sách Empty Planet: The Shock of Global Population Decline (Tạm dịch: Hành tinh trống: Cú sốc khi dân số toàn cầu suy giảm) của Darrell Bricker và John Ibbitson. Họ sử dụng lý thuyết chuyển đổi nhân khẩu học (demographic transition theory) để dự báo về xu hướng dân số trên thế giới.

Tác giả sách Empty Planet cho rằng thế giới đang bước vào thời kỳ dân số suy giảm như một xu hướng tất yếu. Ảnh: Amazon.

Lý thuyết này chia sự phát triển dân số thành bốn giai đoạn. Ở giai đoạn đầu, cả tỷ lệ sinh và tử đều cao nên dân số ổn định. Giai đoạn hai, nhờ cải thiện y tế và điều kiện sống, tỷ lệ tử giảm trong khi tỷ lệ sinh vẫn cao, khiến dân số bùng nổ. Sang giai đoạn ba, tỷ lệ sinh bắt đầu giảm khi phụ nữ được giáo dục tốt hơn và có tiềm lực kinh tế mạnh hơn. Cuối cùng, ở giai đoạn thứ tư, cả tỷ lệ sinh và tử đều thấp, dân số chững lại hoặc suy giảm.

Các nước như Nhật Bản, Hàn Quốc, Đức và Italy đều đang bước vào hoặc đã ổn định ở giai đoạn cuối. Điều này kéo theo nhiều hệ lụy như lực lượng lao động suy giảm, hệ thống an sinh xã hội chịu áp lực lớn khi số người nhận lương hưu và cần chăm sóc y tế vượt xa số người đóng thuế. Nhiều ngành công nghiệp như bất động sản, giáo dục buộc phải co lại khi số trẻ em ngày càng ít.

Tuy nhiên, Bricker và Ibbitson cũng chỉ ra rằng suy giảm dân số không hoàn toàn là một bi kịch. “Tại một số khu vực, sự suy giảm dân số thực tế có thể giúp giảm áp lực lên tài nguyên thiên nhiên, nhà ở và cơ sở hạ tầng. Quy mô dân số nhỏ hơn có thể mở ra lối sống bền vững và ít gây tổn hại đến môi trường hơn”, hai nhà nghiên cứu phân tích.

Vấn đề nằm ở chỗ các quốc gia phải sớm điều chỉnh mô hình phát triển “càng đông càng mạnh” sang ưu tiên chất lượng sống, bình đẳng giới. Đó là tư duy giúp họ thích nghi với một thế giới đang “già đi” nhanh chóng.