Bót Catinat: 'Địa ngục' kế bên 'thiên đàng'

Bót Catinat khét tiếng là "địa ngục trần gian" thời Pháp nhưng lại ở gần nhà thờ Đức Bà nên người Sài Gòn lúc bấy giờ gọi châm biếm “kế bên thiên đàng có địa ngục”.

Nói về lịch sử hình thành Bót Catinat tại hội thảo khoa học Di tích lịch sử Bót Catinat (do Sở VH-TT TP.HCM tổ chức cuối tuần qua), nhà nghiên cứu Võ Nguyên Phong chia sẻ: "Bót Catinat, tọa lạc tại số 164 đường Catinat (nay là Sở VH - TT TP.HCM - số 164 đường Đồng Khởi, P.Sài Gòn) vốn ban đầu là những công sở hành chính thuộc địa, sau trở thành trụ sở cảnh sát và mật thám khét tiếng. Ngay từ sớm, người Pháp đã tổ chức quy hoạch thành phố Sài Gòn với bản thuyết minh Note à l’appui d’un projet de la Ville de Saigon (tạm dịch Công văn về đồ án thành phố Sài Gòn) và một bản vẽ quy hoạch mang tên Projet de ville de 500.000 âmes à Saigon (Đồ án thành phố Sài Gòn 500.000 dân)".

Theo tài liệu của ThS - KTS Nguyễn Ngọc Sơn và TS-KTS Phạm Phú Cường (Trường ĐH Kiến trúc TP.HCM): "Bản đồ do Đại tá công binh Lucien Florent Paul Coffyn soạn thảo có vị trí của tổ hợp công trình 164 Đồng Khởi đặt tại góc một ô phố khu vực Đông Nam thành Phụng, với chức năng hành chính, tiếp giáp một con đường số 21 và một công trường có tòa Thánh đường trung tâm".

Cũng theo thông tin từ ông Võ Nguyên Phong: "Quảng trường trung tâm hình thành vào năm 1862 (hay còn gọi là Quảng trường đồng hồ, Quảng trường chính phủ) bởi tọa lạc ở khu vực trung tâm thành phố Sài Gòn. Ngoài yếu tố ở vị trí trung tâm còn căn cứ vào các công trình xung quanh như dinh Thống đốc ban đầu (Trường THPT chuyên Trần Đại Nghĩa) hay Tháp đồng hồ (Sở VH - TT ngày nay). Về sau với yêu cầu phát triển đô thị và nhu cầu làm việc, Kho bạc (Trésor) được xây dựng kiên cố vào năm 1864 ở vị trí cũ (tòa nhà The Metropolitan) với giá thành 5.415,48 đồng. Muộn hơn vào năm 1865, Bưu điện (Hôtel des Postes) được xây dựng kế bên Kho bạc hoàn thành trong năm 1866. Công trình do nhà thầu Jean Baptiste Lambert xây dựng. Đây cũng là khởi đầu của việc xây dựng kiên cố các công sở nằm trong khu vực Quảng trường trung tâm thành phố".

Theo bản đồ Plan de la ville de Saigon (1893) thì khu vực quanh Quảng trường trung tâm cũ có các công trình: phía tây gồm Kho bạc, Sở đăng bộ và công sản; phía đông có Sở thu thuế địa phương, Sở địa chính, Sở học chánh và Sở kiểm soát thuế trực thu, phần còn lại đến góc đường Catinat-de la Grandière là một tòa nhà chưa xác định và nằm ngoài khu vực về sau trở thành Bót Catinat. Việc chuyển đổi các đơn vị này được thực hiện tại nghị định ngày 29.11.1892 của Thống đốc Nam kỳ.

Nhà nghiên cứu Nguyễn Hoàng Thái (Bảo tàng Chứng tích Chiến tranh) cho biết thêm: "Dưới thời Pháp thuộc, đường Catinat được quy hoạch và xây dựng để trở thành trục xương sống và là trái tim của khu vực đô thị kiểu châu Âu. Kéo dài bảy dãy nhà, con đường bắt đầu từ bến cảng Sài Gòn sầm uất, nơi những con tàu 248 từ chính quốc cập bến, kết thúc uy nghi tại quảng trường trước nhà thờ Đức Bà, tạo nên một trục cảnh quan hoàn hảo và đây còn là một đại lộ trung tâm của khu thương mại châu Âu. Vị trí chiến lược này biến Catinat thành trung tâm quyền lực, thương mại và đời sống xã hội của giới thực dân và kiều dân phương Tây. Dọc theo con đường, các công trình quan trọng nhất của chính quyền thuộc địa lần lượt mọc lên: Dinh Thống đốc Nam kỳ, các văn phòng chính phủ, Bưu điện trung tâm và cả Lãnh sự quán Hoa Kỳ đầu tiên".

Nhà nghiên cứu Võ Nguyên Phong thống kê: "Vị trí các công sở Sở Mật thám trải dài dọc đường Catinat, bắt đầu từ tòa nhà giáp Quảng trường nhà thờ (Place Pigneau de Béhaine) kéo dài đến giáp cao ốc Catinat (nay là cao ốc số 26 Lý Tự Trọng), dân gian thường gọi là Bót Catinat nhưng đúng phải là Sở Cảnh sát và Mật thám Nam kỳ, vắn tắt hơn là Sở Mật thám.

"Catinat như một mảnh ghép nước Pháp được đặt tinh tế tại Viễn Đông"

Bót Catinat khét tiếng là "địa ngục trần gian" nhưng nằm trên con đường Catinat - biểu tượng của lối sống Pháp xa hoa như một “Paris thu nhỏ” giữa lòng châu Á. 

Với tình yêu Sài Gòn và đam mê lịch sử, từ các tài liệu về Sài Gòn xưa, nhà nghiên cứu Nguyễn Hoàng Thái đã phác họa về con đường Catinat ngày ấy (nay là đường Đồng Khởi): "Những hàng cây me lớn rợp bóng mát che chở cho những quán cà phê vỉa hè, nơi giới chức, doanh nhân và lữ khách phương Tây vừa thưởng thức ly cà phê đậm chất Paris vừa quan sát dòng người qua lại. Các cửa hiệu sang trọng bày bán những mặt hàng xa xỉ nhập khẩu từ Pháp và châu Âu, từ quần áo thời trang, nước hoa đến rượu vang thượng hạng. Các khách sạn lớn và lộng lẫy, tiêu biểu là khách sạn Continental, trở thành điểm dừng chân quen thuộc của du khách và các nhà văn, nhà báo quốc tế. Chính văn hóa cà phê và không khí đô thị sôi động đã khiến các du khách Mỹ đầu thế kỷ 20 như Clifford viết rằng, ông nhìn ra ngoài cửa sổ phòng khách sạn của mình trên phố Rue Catinat và phải 'dụi mắt và buộc mình phải nhớ rằng đây thực sự là châu Á'. Catinat như một mảnh ghép của nước Pháp được đặt tinh tế tại Viễn Đông".

Về sau, vào năm 1933, cụm công trình số 162 - 164 - 166 Catinat được trùng tu và sửa chữa lớn đặt trụ sở của Nha Cảnh sát và An ninh. Theo Th.S Lê Đoàn Thành Tài (Viện Nghiên cứu phát triển TP.HCM): "Về mặt hình thái, tổ hợp kiến trúc này từ bỏ phong cách Beaux-Arts với nhiều chi tiết trang trí cầu kỳ đặc trưng cho giai đoạn thuộc địa sớm, để chuyển sang xu hướng hiện đại và công năng, nhấn mạnh các đường nét thẳng, khối tích rõ ràng và sự tiết chế trong chi tiết". 

"Tới Cách mạng Tháng Tám, từ ngày 26.8 - 23.9.1945, lá cờ Việt Minh được treo trên nóc Bót Catinat; công trình tạm thời trở thành trụ sở của Quốc gia Tự vệ cuộc Sài Gòn - Chợ Lớn trước khi quân Pháp tái chiếm khu trung tâm. Trong giai đoạn Việt Nam Cộng hòa, công trình tiếp tục đảm nhận chức năng an ninh - hành chính trong hệ thống Bộ Nội vụ, còn tuyến đường mang tên Tự Do", Th.S Lê Đoàn Thành Tài cho biết.

Sau ngày giải phóng, đường Tự Do đổi tên thành đường Đồng Khởi và Bót Catianat được sử dụng làm trụ sở Sở VH - TT TP.HCM cho đến nay.