Ba kiểu nói dối âm thầm hủy hoại ta mỗi ngày

Chúng ta thường sợ bị người khác lừa dối, nhưng ít ai nhận ra điều đáng sợ hơn là khi chính ta đang lừa dối bản thân mình.

Con người có thể giấu đi mọi thứ: cảm xúc, ký ức, nỗi sợ, và cả sự thật, nhưng thứ không thể che giấu được chính là sự xung đột nội tâm.

Trong cuốn sách Con đường chính trực, tác giả Martha Beck cho rằng: trong mỗi lời nói dối, dù nhỏ hay lớn, đều tạo ra một vết nứt giữa “con người ta thể hiện” và “con người ta thật sự là”. Vết nứt ấy, nếu để lâu, sẽ trở thành vực sâu khiến ta đánh mất khả năng cảm nhận niềm vui và sự an yên thật sự.

Với trải nghiệm và kinh nghiệm của mình trong quá trình khai vấn tâm lý của minh, Martha Beck đã chỉ ra ba dạng lời nói dối phổ biến đang âm thầm huỷ hoại con người mỗi ngày: lời nói dối đen, lời nói dối trắng, và lời nói dối xám.

1. Lời nói dối đen - sự lừa dối có chủ đích

Đây là dạng nói dối rõ ràng nhất, khi con người cố tình che giấu sự thật để trốn tránh trách nhiệm hoặc đạt được lợi ích nào đó.

Martha Beck kể về Ernest - một luật sư bào chữa tài năng, từng tự hào rằng anh hiểu rõ tâm lý của kẻ giết người. Ernest nói: “Một khi bạn quyết định nói dối - ý tôi là thật sự nói dối, bạn có một nơi trú ẩn trong cuộc đời mình, như một căn phòng bí mật vậy. Bạn có thể đặt bất cứ thứ gì vào đó. Những thứ ở trong đó đều vô hình. Chúng biến mất.”

Lời nói dối đen - sự lừa dối có chủ đích. Ảnh: pinterest

Nhưng thực tế lại hoàn toàn khác. Chính Ernest sau này bị kết án giết người, và Beck nhận định: “Căn phòng bí mật ấy không làm tội lỗi biến mất. Nó chỉ chôn vùi lương tâm trong bóng tối.”

Câu chuyện ấy là ẩn dụ cho nhiều người trong chúng ta. Ta tưởng rằng một lời nói dối nhỏ có thể giúp mình thoát khỏi tổn thương, bảo vệ danh dự hay tránh một cuộc đối đầu khó chịu. Nhưng sự thật không mất đi, nó chỉ bị chôn giấu, và trong bóng tối đó, ta dần đánh mất chính mình. Beck gọi đó là “sự phân mảnh của linh hồn”. Mỗi lần ta nói dối, ta cắt đi một phần trung thực trong nội tâm, và chính điều đó khiến ta mệt mỏi, bất an. Chỉ khi dám mở cánh cửa căn phòng bí mật ấy, ta mới thấy rằng thứ duy nhất mà mình có thể kiểm soát trong đời là can đảm sống thật với chính mình.

2. Lời nói dối trắng - sự tự lừa dối vô thức

Không phải lời nói dối nào cũng xấu xa. Với những người từng chịu tổn thương sâu sắc từ bạo hành, mất mát, hay khổ đau… thì tâm trí họ thường tự che mờ ký ức để có thể tiếp tục sống sót. Đó là cơ chế tự vệ tự nhiên.

Nhưng Beck cảnh báo: khi ta cố “lờ đi” nỗi đau, ta cũng đánh mất khả năng cảm nhận sự thật. Ta ở lại trong một mối quan hệ khiến mình tổn thương, một công việc khiến mình kiệt sức, chỉ vì sợ đối diện với thực tế. Beck viết: “Những phản ứng vô thức này không cố ý,… nhưng chúng gây đau khổ không kém sự lừa dối có chủ đích. Cố phớt lờ nỗi đau đồng nghĩa với việc ta không nhận ra mình đang sống giữa những điều nguy hiểm.”

Lời nói dối trắng vì thế không hẳn là ác ý, nhưng lại khiến con người mất kết nối với cảm xúc thật. Một ngày nào đó, ta không còn biết đâu là nụ cười chân thành, đâu là nụ cười gượng gạo của chính mình.

3. Lời nói dối xám - sự hợp lý hóa tinh vi

Giữa trắng và đen, còn tồn tại có một vùng xám, nơi ta vừa muốn trung thực, vừa muốn yên ổn. Beck kể về Cindy, một thân chủ tìm đến để tư vấn hôn nhân. Cindy đã kể hết mọi vấn đề với chồng, trừ việc mình đang ngoại tình. Cô cho rằng mình làm vậy để chồng cô đỡ bị tổn thương.

Tuy nhiên, Beck chỉ ra rằng: đó không phải là lòng trắc ẩn mà là sự trốn tránh. Khi sợ đối diện hậu quả, ta bắt đầu tự bào chữa rằng “nói dối một chút cũng không sao”. Nhà kinh tế học hành vi Dan Ariely gọi đó là “lời nói dối xám”, một dạng dối trá mà con người cho phép mình gian lận một chút nhưng vẫn tin rằng mình “là người tốt”.

Sách Con đường chính trực. Ảnh: Huỳnh Quỳnh.

Và chính sự hợp lý hóa ấy mới nguy hiểm nhất. Nó khiến ta xa rời người khác, rồi dần xa rời chính mình. Một khi đã quen sống với mặt nạ, ta không còn phân biệt nổi đâu là thật, đâu là vai diễn mình đang cố thực hiện cho tròn vai.

Martha Beck nhấn mạnh rằng, dù xuất phát từ lý do gì, mọi lời nói dối đều làm tổn thương nội tâm của chúng ta. Lời dối trá đen, như Ernest tưởng rằng có thể che giấu tội lỗi; lời trắng khiến ta lờ đi nỗi đau và tiếp tục những mối quan hệ hay công việc gây tổn thương; còn lời xám, như Cindy, biến sự né tránh thành “hợp lý hóa” để yên ổn.

Ba loại lời nói dối này, dù xuất hiện dưới hình thức khác nhau, đều tạo ra những vết nứt trong tâm hồn, khiến chúng ta mệt mỏi, bất an và dần xa rời con người thật của mình. Chỉ khi dám mở cánh cửa ấy, nhìn thẳng vào những mảnh dối trá đã tích tụ, ta mới có thể sống thật. Khi đó, ta mới nối lại những phần bản thân bị chia cắt, và tìm lại niềm vui trong cuộc sống.