Triển vọng và thách thức với lệnh ngừng bắn Israel - Iran

"Đã có lệnh ngừng bắn hoàn toàn và toàn diện được Israel và Iran cùng nhất trí. Tôi muốn chúc mừng cả hai nước đã có nghị lực, dũng khí và trí tuệ để kết thúc cuộc chiến 12 ngày", Tổng thống Mỹ Donald Trump ngày 23/6 viết trên mạng xã hội.

Lệnh ngừng bắn được thông báo chỉ 48 tiếng sau khi Mỹ tiến hành chiến dịch "Búa Đêm" vào ba cơ sở hạt nhân chủ chốt của Iran. Theo thông báo ban đầu từ ông Trump, Iran là bên thực hiện ngừng bắn trước, từ 4h GMT ngày 24/6, sau đó đến Israel.

Lệnh ngừng bắn đã mở cánh cửa quan trọng để Israel và Iran giải quyết những căng thẳng kéo dài thông qua các kênh ngoại giao, Cui Shoujun, giáo sư tại Trường Quan hệ Quốc tế thuộc Đại học Nhân dân Trung Quốc, nói với CGTN.

"Nếu hai bên có thể nắm bắt thời cơ này để nối lại và thúc đẩy đối thoại, đặc biệt là về các vấn đề hạt nhân và an ninh khu vực, với hỗ trợ và giám sát của cộng đồng quốc tế, việc đạt được thỏa thuận hòa bình lâu dài thực sự có khả năng", giáo sư Cui nói.

Giáo sư này nhận định một trong những động lực chính để hai bên nhất trí với lệnh ngừng bắn là nguy cơ xung đột kéo dài. Chi phí của một cuộc chiến tổng lực như vậy là quá lớn với cả hai bên, khi nó có thể xóa bỏ hàng thập kỷ phát triển kinh tế của hai nước và gây ra những biến động chính trị nghiêm trọng trong nước. Ngoài ra, giao tranh cũng có thể dẫn tới rủi ro mất kiểm soát các cơ sở hạt nhân, gây thảm họa nhân đạo và tác động tiêu cực tới hệ sinh thái.

"Các lãnh đạo ở cả hai bên đều hiểu không có người thắng trong chiến tranh", ông nhấn mạnh.

Ông thêm rằng lệnh trừng phạt của phương Tây đã gây áp lực nặng nề với nền kinh tế Iran, trong khi Israel cũng mệt mỏi với xung đột kéo dài và chia rẽ chính trị.

"Cả hai chính phủ hiện đều cần một môi trường bên ngoài ổn định để họ có thể tập trung giải quyết các thách thức quan trọng trong nước", ông nói.

Giới quan sát cũng cho rằng nếu lệnh ngừng bắn thực sự được duy trì và căng thẳng Israel - Iran lắng xuống, đây có thể được xem là chiến thắng về chính sách đối ngoại và quân sự trong nhiệm kỳ hai của ông Trump.

"Nếu xung đột được giải quyết, ông Trump có thể nâng cao vị thế chính trị trong nước, ít nhất là trong đảng Cộng hòa, cũng như hàn gắn những chia rẽ trong phong trào MAGA của ông, nơi một số người ủng hộ cho rằng ông đã phá vỡ cam kết không bắt đầu cuộc chiến mới", Stephen Collinson, nhà phân tích của CNN, nhận định.

Với những triển vọng như vậy, Tổng thống Trump kỳ vọng rằng lệnh ngừng bắn "sẽ kéo dài mãi mãi", dự đoán Israel và Iran "sẽ không bao giờ bắn nhau nữa".

Tuy nhiên, hơn một giờ sau khi Thủ tướng Israel Benjamin Netanyahu xác nhận thỏa thuận ngừng bắn, Lực lượng Phòng vệ Israel (IDF) cho biết đã phát hiện Iran khai hỏa thêm ít nhất hai tên lửa đạn đạo nhắm vào miền bắc nước này. Bộ trưởng Quốc phòng Israel Katz cáo buộc Iran vi phạm lệnh ngừng bắn và chỉ thị IDF "đáp trả mạnh mẽ".

Đài truyền hình quốc gia Iran IRIB và hãng tin ISNA dẫn nguồn tin chính phủ bác bỏ thông tin nước này phóng thêm tên lửa nhắm vào Israel. Trước đó, Iran đã khai hỏa 5 đợt tên lửa vào các mục tiêu trên lãnh thổ Israel, nhưng giới chức nước này nói rằng chúng đều được phóng trước khi lệnh ngừng bắn có hiệu lực.

Những tranh cãi qua lại như vậy có thể là thách thức lớn đối với chiến thắng mà ông Trump vừa giành được. Câu hỏi đặt ra là liệu hai đối thủ không đội trời chung Israel và Iran có thực sự ngừng bắn và duy trì được hòa bình lâu dài hay không.

"Người Israel đã đạt được phần lớn mục tiêu, còn Iran đang tìm kiếm lối thoát khỏi cuộc chiến. Mỹ hy vọng đây là khởi đầu của sự kết thúc. Thách thức hiện tại là liệu có chiến lược gì cho những điều tiếp theo hay không?", Jonathan Panikoff, cựu quan chức tình báo Mỹ về Trung Đông, nói.

Giới quan sát cho rằng lệnh ngừng bắn là kết quả của chiến lược "hòa bình thông qua sức mạnh" của ông Trump, nhưng chưa giải quyết triệt để nguồn cơn của sự thù địch sâu sắc và ngờ vực lẫn nhau giữa Israel và Iran.

Ali Mamouri, nhà nghiên cứu về Trung Đông tại Đại học Deakin ở Australia, cho rằng điểm mấu có thể tác động triển vọng hòa bình là chương trình hạt nhân của Iran.

Israel tuyên bố đã đạt được phần lớn mục tiêu chiến dịch, nhưng mức độ thiệt hại đối với chương trình hạt nhân của Iran vẫn chưa được xác định đầy đủ, cũng như khả năng tiếp tục làm giàu uranium của nước này.

Ông Trump tuyên bố chiến dịch của Mỹ đã "xóa sổ hoàn toàn" năng lực hạt nhân của Iran, trong khi tình báo Mỹ thừa nhận chiến dịch "Búa Đêm" chỉ kéo lùi chương trình hạt nhân Iran vài tháng. Chính phủ Iran cho biết nước này đã "thực hiện biện pháp cần thiết" để đảm bảo duy trì chương trình hạt nhân sau các đòn không kích của Mỹ và Israel.

Các nhà phân tích cho rằng Iran đã tích lũy được lượng kiến thức khổng lồ về hạt nhân qua nhiều thập kỷ. Tùy thuộc vào mức độ thiệt hại đối với các cơ sở hạt nhân ngầm, Iran có thể khôi phục và thậm chí đẩy nhanh chương trình hạt nhân trong thời gian tương đối ngắn.

Điều này đồng nghĩa chương trình hạt nhân Iran, vốn bị Israel coi là "mối đe dọa mang tính sống còn", vẫn có thể là thách thức cho nỗ lực duy trì hòa bình lâu dài. Vấn đề này sẽ phụ thuộc rất lớn vào nỗ lực đàm phán thỏa thuận hạt nhân giữa Mỹ và Iran.

Mỹ từ lâu theo đuổi lợi ích chiến lược riêng ở Trung Đông, duy trì sự hỗ trợ quân sự và chính trị liên tục cho Israel, nhưng chính sách với Iran lại thiếu nhất quán, theo giáo sư Cui. Điều này có thể làm chệch hướng nỗ lực hòa giải giữa hai nước.

Ông cũng lưu ý các quốc gia Trung Đông khác duy trì mức độ lợi ích và mâu thuẫn khác nhau với cả Israel và Iran. Kết quả là ngay cả những thay đổi nhỏ trong cán cân quyền lực khu vực cũng có thể ảnh hưởng đến quỹ đạo mối quan hệ Iran - Israel.

Đối với Iran, xung đột vừa qua có thể củng cố niềm tin rằng sự sống còn của nước này đang bị đe dọa.

"Kết quả là Iran sẽ khôi phục nhanh chóng chương trình hạt nhân và có thể tiến tới chế tạo vũ khí nguyên tử, bước đi mà nước này từ lâu tuyên bố không theo đuổi", Mamouri nhận định.

Trong khi đó, Israel sẽ cảnh giác hơn với nguy cơ trả đũa. Trong trường hợp không có những đột phá ngoại giao, Israel có thể áp dụng chính sách tấn công phủ đầu ngay lập tức vào cơ sở hạt nhân hoặc lãnh đạo Iran nếu phát hiện bất kỳ nguy cơ leo thang mới nào, đặc biệt liên quan tới chương trình hạt nhân.

"Trong bối cảnh đó, lệnh ngừng bắn hiện tại rất mong manh. Nếu không có các cuộc đàm phán giải quyết toàn diện những vấn đề cốt lõi, đặc biệt là chương trình hạt nhân của Iran, việc ngừng giao tranh có thể chỉ là tạm thời", Mamouri cảnh báo.

Thùy Lâm (Theo CNN, Reuters, CGTN, The Conversation)