Nguyễn Khoa Điềm, nhà thơ làm mới tư tưởng bằng chất liệu truyền thống

Nguyễn Khoa Điềm thuộc số ít những nhà thơ hiện đại không xa rời truyền thống mà biết cách hiện đại hóa truyền thống, đem lại tư duy mới cho thơ Việt.

Nhà thơ Nguyễn Khoa Điềm sinh năm 1943, quê ở TP.Huế, con trai của nhà cách mạng Hải Triều - Nguyễn Khoa Văn (dòng dõi quan Nội tán Nguyễn Khoa Đăng, gốc Hải Dương cũ). Sau khi tốt nghiệp Đại học Sư phạm Hà Nội năm 1964, ông vào hoạt động ở chiến trường Thừa Thiên-Huế; năm 1995 làm Tổng thư ký Hội Nhà văn VN, năm 1996 làm Bộ trưởng Bộ VH-TT, nguyên Bí thư T.Ư Đảng, nguyên Ủy viên Bộ Chính trị. Cho đến nay, ông đã xuất bản các tác phẩm: Đất ngoại ô (thơ), Cửa thép (ký), Mặt đường khát vọng (trường ca), Ngôi nhà có ngọn lửa ấm (thơ), Thơ Nguyễn Khoa Điềm, Cõi lặng (thơ). Ông được trao các giải thưởng văn học: Giải thưởng Hội Nhà văn VN, Giải thưởng Nhà nước về văn học nghệ thuật, Giải thưởng văn học nghệ thuật của Thừa Thiên-Huế.

Nguyễn Khoa Điềm là một nhà thơ thành đạt cả ở lĩnh vực văn chương và chính trị, đã có nhiều năm lăn lộn ở chiến trường phía nam và trải qua nhiều thăng trầm. Có thể nói với tập thơ Đất ngoại ô in năm 1973 và trường ca Mặt đường khát vọng in năm 1974, ông đã mở một trang mới trong những thi điệu "tráng ca" có tính sử thi cổ vũ tinh thần dân tộc trong những năm tháng chiến tranh khốc liệt. Dấu ấn đặc biệt đó được làm nên bởi một phong cách thơ Nguyễn Khoa Điềm: sâu lắng trữ tình và uyên bác kiến văn. Cái phần trữ tình trong thơ ông không mấy khi kể lể dông dài bằng cảm xúc mà nhiều lúc được soi xét bằng một lăng kính cảm quan tinh tế của tri thức. Cái chất công dân và tính thế sự trong thơ ông thường ẩn sâu dưới bề mặt chữ một cách điềm đạm, tỉnh táo để khơi gợi chứ không ồn ào, nóng gắt khi phản ánh.

Theo tôi, những bài thơ mới nhất của Nguyễn Khoa Điềm trong tập thơ Cõi lặng và những bài thơ công bố gần đây của ông cho thấy một năng lực thơ tiềm tàng với những mong muốn đưa thi ca VN đến gần với những cách tân của thi ca thế giới. Trong xu hướng ấy, cần khẳng định một ưu điểm nữa của thơ Nguyễn Khoa Điềm là sự tiếp cận của ngôn ngữ thơ hướng tới những vỉa tầng của hệ thống ngôn ngữ triết luận. Điều làm nên sự khác biệt giữa một nhà thơ và một triết gia chính là cái nhìn triết lý của nhà thơ được "mã hóa" bằng ngôn ngữ thi ca - ngôn ngữ của biểu tượng cảm xúc và tính suy tưởng.

Với bài thơ Nói với các nhà văn quá cố, Nguyễn Khoa Điềm đã làm nên sự khác biệt ấy: Tôi có điều may mắn/Là sau ngày các anh ra đi/Còn đọc được đôi ba quyển mới các anh chưa đọc/Vui với trận bóng đưa Việt Nam vào vô địch/Chăm chú theo dõi cuộc bầu cử tận nước Mỹ xa xôi/Nhận ra nhiều người già đi quá nhanh sau ngày vắng mặt (…)/Trong cơn mưa lạnh cuối năm như vãi cát vào mặt/Cúi xuống tờ giấy trắng trơ như cánh đồng sau vụ gặt/Nhớ đến những thợ cày lực lưỡng đã đi xa/Lòng quặn đau rằng đất không thể ở không/Giấy phải làm ra chữ/Kẻ đến sau lại phải vun trồng Cho đến chết với từng hạt, từng hạt…

Qua sự liên tưởng giữa người cầm bút và người cày ruộng trong bài thơ trên, điều mà Nguyễn Khoa Điềm muốn gửi gắm, tâm sự với các bạn văn trên cánh đồng văn chương ấy, chính là sứ mệnh cao cả, là công việc vô cùng khó nhọc "lao tâm khổ tứ" của người cầm bút trong những tháng năm qua, trên những thửa ruộng ngôn ngữ đã nhiều năm "mất mùa" với mơ ước chăm sóc, vun trồng từng hạt văn chương khi "đất ruộng không thể để không và giấy phải làm ra chữ". Và, có lẽ sự chiêm nghiệm của thi ca đang hướng ông tới những chân trời mới của sự sáng tạo.

ĐƯA CÁC CHẤT LIỆU DÂN GIAN VÀO THƠ HIỆN ĐẠI

Nguyễn Khoa Điềm có lối viết giàu chất văn hóa, đặc biệt là văn hóa dân gian và truyền thống. Ở ông, ta thấy cách dẫn dắt mạch thơ qua ca dao, tục ngữ, truyền thuyết, cổ tích được cách tân theo lối hiện đại. Điều này tạo ra một thi pháp thơ dễ tiếp cận, dễ cảm, nhưng lại chứa đựng nhiều tầng nghĩa văn hóa tiêu biểu nhất trong Mặt đường khát vọng. Ở Ngôi nhà có ngọn lửa ấm, ta cũng thấy ông tiếp tục khai thác chất liệu dân gian, nhưng thiên về chiều sâu ký ức cá nhân và tình cảm gia đình, như một cách khẳng định những giá trị tinh thần dân tộc từ chính đời sống nhỏ bé và riêng tư của con người.

Một đặc điểm nổi bật trong thơ Nguyễn Khoa Điềm là giọng điệu thủ thỉ, tâm tình khác với sự hào sảng, mạnh mẽ của nhiều nhà thơ cùng thời. Ông không hô hào, cũng không cầu kỳ hình thức mà luôn giữ cho thơ một giọng điệu gần gũi, có khi như lời tâm sự, có khi như lời kể, đầy chất tự sự nhưng không hề khô khan. Ở Đất ngoại ô, chất giọng ấy được đặt trong bối cảnh đô thị, ngoại vi chiến tranh, nơi những người trí thức, những người dân thành thị chứng kiến chiến tranh một cách lặng lẽ nhưng day dứt. Đến Ngôi nhà có ngọn lửa ấm, giọng thơ ấy càng được nhân lên với độ sâu của chiêm nghiệm và hồi cố.

Một trong những đóng góp nổi bật về thi pháp của Nguyễn Khoa Điềm là việc đưa các chất liệu dân gian vào thơ hiện đại. Cách dùng từ mộc mạc, ngữ pháp dân gian, nhịp thơ gần với nhịp nói... tất cả tạo nên một thi pháp mang đậm bản sắc văn hóa Việt, từ đó khẳng định vai trò của thơ ca như một kho lưu giữ tinh thần dân tộc. Trong những bài học ông để lại cho thơ ca VN, quan trọng nhất là làm mới tư tưởng bằng chất liệu truyền thống, Nguyễn Khoa Điềm cho thấy rằng thơ ca cách mạng không nhất thiết phải hô hào, mà có thể mềm mại, sâu sắc và giàu tính triết lý nếu biết khơi gợi từ trong lòng văn hóa dân tộc. (còn tiếp)