Giải oan cho xe máy

Singapore với hệ thống tàu điện ngầm hiện đại, Bangkok với mạng đường cao tốc chằng chịt hay Jakarta với các tuyến bus nhanh? Câu trả lời đã khiến tôi ngạc nhiên: TP HCM.

Khi thực hiện đồ án quy hoạch chung TP HCM, tôi tin rằng chìa khóa cho sự phát triển của thành phố nằm ở việc khuyếch tán những điểm sáng đã có. Để tìm ra những điểm sáng đó, chúng tôi khảo sát và xếp hạng các thành phố lớn Đông Nam Á bao gồm Singapore, Bangkok, Jakarta, Manila và TP HCM dựa trên hơn 40 chỉ số đánh giá năng lực cạnh tranh kinh tế đã có sẵn. Kết quả được thể hiện qua một biểu đồ ba chiều: vị trí xếp hạng trong khu vực, mức độ ảnh hưởng của chỉ số đó đến năng lực cạnh tranh và xu hướng cải thiện hoặc thụt lùi theo thời gian

Cùng với các tiêu chí về lực lượng lao động trẻ, dân số tăng trưởng tốt và xã hội cởi mở, TP HCM - mặc dù "đội sổ" về mạng lưới đường bộ lẫn giao thông công cộng - lại đứng đầu toàn khu vực về thời gian di chuyển ngắn nhất, chỉ khoảng 30 phút trung bình từ nhà tới nơi làm việc. Điều này thậm chí vượt qua cả Singapore, một đô thị vốn nổi tiếng với tính hiệu quả và một hệ thống hạ tầng giao thông hoàn hảo.

Nguyên nhân phía sau "nghịch lý" thú vị này nằm ở hai yếu tố mà lâu nay luôn bị nhìn nhận một cách tiêu cực: xe máy và nhà phố.

Trong nhiều thập kỷ qua, xe máy, chiếm gần 90% tổng số phương tiện giao thông trong thành phố, luôn bị xem là "tội đồ" gây ùn tắc và ô nhiễm. Điều này vừa đúng vừa sai: đúng là bởi số lượng phương tiện cá nhân quá nhiều trong khi mạng đường của thành phố vừa không hoàn chỉnh vừa chật chội, còn sai là bởi nếu 8,4 triệu chiếc xe máy mà bị chuyển đổi thành ôtô thì cả thành phố sẽ trở thành một điểm kẹt xe khổng lồ và bất động.

Xe máy lại là "cứu tinh" cho giao thông đô thị Việt Nam, đặc biệt tại TP HCM. Với khả năng di chuyển cực kỳ linh hoạt, chi phí vận hành thấp và chiếm không gian đường phố nhỏ, xe máy là lựa chọn tối ưu giúp giảm áp lực lên hệ thống đường bộ vốn hạn chế và yếu kém của thành phố. Ngay cả khi hệ thống metro 355 km đầy tham vọng của TP HCM được hình thành, xe máy vẫn sẽ là giải pháp kết nối cuối hành trình (từ nhà ra metro và ngược lại) hiệu quả trong không gian đô thị chật chội của thành phố.

Nhà phố, một mô hình nhà ở và kinh doanh phổ biến tại TP HCM, cũng đóng vai trò quan trọng không kém. TP HCM là một trong số ít địa phương mà kinh tế tư nhân chiếm vai trò chủ đạo, và với 85% số doanh nghiệp có dưới 10 lao động, nhà phố là lựa chọn hàng đầu cho mô hình này hoạt động. Nhờ có nhà phố, doanh nghiệp vừa và nhỏ luôn dễ dàng tìm được địa điểm kinh doanh gần với khách hàng và người lao động luôn tìm được nơi ở gần với nơi làm việc với chi phí thấp. Chính sự gần gũi về khoảng cách giữa nơi ở và nơi làm việc này đã giảm đáng kể thời gian đi lại trong một thành phố có hạ tầng còn yếu kém, và góp phần quan trọng tạo ra nền kinh tế sôi động của đô thị 10 triệu dân. Bởi lẽ từ góc độ kinh tế đô thị, mấu chốt cho một thành phố thịnh vượng là sự tiếp cận thị trường, việc làm và nhà ở với chi phí thấp.

Thế còn những vấn nạn mà xe máy gây ra: tiếng ồn và ô nhiễm không khí? Xe máy điện chính là lời giải mà chúng tôi đã lưu ý với các lãnh đạo thành phố. Có lẽ đã đến lúc chúng ta ngừng hỏi: "Làm sao để loại bỏ xe máy?", mà nên bắt đầu hỏi: "Làm sao để xe máy sạch hơn, yên tĩnh hơn, thông minh hơn và tiếp tục phục vụ đô thị này theo cách mà không phương tiện nào khác làm được?".

Câu trả lời của thành phố là chương trình chuyển đổi 400.000 xe ôm công nghệ sang xe điện. Đây là một bước đi chiến lược đúng đắn nhưng sẽ chỉ là bước khởi đầu. Tôi tin vào triển vọng lớn hơn nhiều: chuyển đổi toàn bộ hơn 8,4 triệu xe máy hiện hữu sang xe điện.

Thử làm một phép tính đơn giản: Nếu toàn bộ 8,4 triệu xe máy đang lưu hành tại TP HCM được thay thế bằng xe điện, mỗi năm thành phố có thể:

Giảm được khoảng 2,1 triệu tấn CO₂, tương đương gần 4% tổng lượng khí nhà kính của TP HCM.

Giảm đến 47% lượng CO, 50% hydrocarbon (HC), 28% NOx và gần 25% bụi mịn PM2.5 - những chất gây ô nhiễm không khí nghiêm trọng và ảnh hưởng trực tiếp đến sức khoẻ cộng đồng.

Nhưng không khí sạch hơn không chỉ là những gì mà người dân sẽ cảm nhận được mà còn giúp tiết kiệm cho nền kinh tế. Mỗi năm, theo ước tính của Tổ chức Y tế thế giới WHO, TP HCM có khoảng 10.000 ca tử vong sớm liên quan đến ô nhiễm không khí. Trong đó, 30% được cho là do khí thải từ xe máy. Việc điện hoá toàn bộ xe máy có thể giúp tránh được khoảng 1.200 ca tử vong mỗi năm, tương đương 120 triệu USD giá trị tổn thất kinh tế được tiết kiệm. Bên cạnh đó, 24.000 ca bệnh hô hấp và tim mạch liên quan đến ô nhiễm khí thải xe máy cũng có thể được phòng tránh, tiết kiệm hơn 7 triệu USD chi phí y tế.

Trở lại thực tế, chương trình điện hoá 400.000 xe ôm công nghệ phải gỡ hai "nút thắt" lớn nhất: nguồn lực tài chính khi mà chi phí 30-40 triệu đồng/xe nằm ngoài khả năng tự chi trả của đa số tài xế; và giải quyết xe xăng cũ thế nào. TP HCM sẽ kết hợp "cây gậy" - tăng thuế môi trường với xe xăng (thêm 3-5 triệu/xe trên 10 năm tuổi) - và "củ cà rốt" - vay ưu đãi, miễn phí trước bạ, VAT, trợ giá 50-70% cho hộ nghèo. Không chỉ phối hợp với các nhà sản xuất xe điện, thành phố phải bắt tay với các nhà sản xuất xe xăng để cùng họ tái chế xe bị loại và chuyển đổi sản xuất để tham gia vào cuộc chơi lớn hơn.

Không ngẫu nhiên mà nhiều học giả quốc tế gọi xe máy là "biểu tượng đô thị Việt Nam". Giáo sư Erik Harms (Yale) mô tả xe máy như "phương tiện vừa cá nhân hóa không gian đô thị vừa kết nối cộng đồng một cách mềm dẻo". Xe máy là hiện thân của văn hóa Việt: cởi mở, linh hoạt và gần gũi. Xe máy chở theo nhịp sống, tiếng rao, tiếng cười, và cả văn hóa đường phố đặc trưng của TP HCM. Khi xe máy trở nên sạch hơn, yên tĩnh hơn, thì những gì ta giữ lại không chỉ là một phương tiện - mà là một phần bản sắc đô thị.

Quy hoạch đô thị tốt bắt đầu bằng việc nhìn rõ những gì đô thị đang làm tốt để nhân lên. Xe máy - nếu điện hoá toàn diện - sẽ không còn là vấn đề mà trở thành giải pháp trung tâm cho giao thông đô thị TP HCM. Nó sẽ là mảnh ghép hoàn hảo cho hệ thống metro khổng lồ mà thành phố đang xây dựng với xe máy điện là phương tiện kết nối cuối hành trình hiệu quả.

TP HCM hoàn toàn có thể trở thành một hình mẫu cho các đô thị Đông Nam Á bằng cách tiếp tục đặt niềm tin vào một phương tiện xưa cũ: xe máy, nhưng thay thế bằng động cơ chạy điện - giải pháp vừa thực tế, vừa bền vững và hoàn toàn khả thi và gắn với năng lực sản xuất trong nước để phát triển một đô thị xanh và đáng sống hơn.

Nguyễn Đỗ Dũng