Chuỗi cung ứng đất hiếm toàn cầu đã dịch chuyển ra sao?

Hàng chục nghìn tài xế chạy dọc theo xa lộ liên bang nối Los Angeles và Las Vegas mỗi ngày. Khi băng qua sa mạc, ít người biết rằng họ đã đi ngang qua một trong những khu dự trữ chiến lược quan trọng nhất thế giới.

Đó chính là mỏ đất hiếm duy nhất đang hoạt động của Mỹ, nằm cạnh Xa lộ liên bang 15 ở Mountain Pass, California. Sau nhiều năm im lìm vì phá sản, nó đã được mua lại và khởi động sản xuất vào 2017. Đến nay, hoạt động tinh chế và sản xuất mới ở giai đoạn đầu nhưng việc phục hồi khai thác lại đúng thời điểm thiếu nguồn cung nhập khẩu.

Đất hiếm là thành phần rất quan trọng với nhiều ngành công nghiệp, từ chip máy tính đến động cơ máy bay. Nhưng giống như hầu hết quốc gia khác, Mỹ có xu hướng mua chúng từ Trung Quốc. Gần đây, khi căng thẳng thương mại giữa hai siêu cường gia tăng, đất hiếm trở thành lá bài mặc cả uy lực của Trung Quốc.

Ông Bert Hofman, Giáo sư thỉnh giảng tại Viện Đông Á thuộc Đại học Quốc gia Singapore, Nguyên giám đốc Quốc gia Ngân hàng Thế giới tại Trung Quốc, cho rằng sau các lần đàm phán gần đây, giới lãnh đạo Trung Quốc nhận ra hai điều.

"Một là họ thực sự nắm đòn bẩy với Mỹ và các nước khác thông qua quyền kiểm soát các khoáng sản quan trọng. Và thứ hai, Mỹ rất nhạy cảm với việc sử dụng đòn bẩy đó", ông bình luận.

Tổng thống Trump xem việc Trung Quốc đồng ý cho phép khôi phục xuất khẩu đất hiếm sang Mỹ là một chiến thắng đàm phán. Không chỉ có nước này phụ thuộc, cuộc khủng hoảng đất hiếm toàn cầu diễn ra gần đây, khi Bắc Kinh thắt chặt xét duyệt giấy phép xuất khẩu. Tháng trước, nam châm đất hiếm Trung Quốc bán ra thế giới giảm một nửa so với tháng 4, xuống thấp nhất kể từ đầu năm 2020.

Chuỗi cung ứng đất hiếm hội tụ về Trung Quốc

Khi chuỗi cung ứng đất hiếm toàn cầu mong manh trước các quyết định của Trung Quốc, câu hỏi kinh điển được nhắc lại: Nếu khoáng sản này quan trọng đến vậy, tại sao các nước không tự mình sản xuất?

Theo Diễn đàn Kinh tế Thế giới (WEF), đất hiếm không thực sự quá hiếm. Nhưng khai thác chúng với quy mô lớn đòi hỏi chi phí đầu tư cao, trang thiết bị chuyên dụng, kỹ năng kỹ thuật cao và quy trình phê duyệt nghiêm ngặt, chưa kể nguy cơ ảnh hưởng môi trường.

Tóm lại, các yếu tố như chi phí, môi trường và hiệu suất là lý do các nước chấp nhận để quốc gia khác sản xuất đất hiềm rồi nhập khẩu thành phẩm. Bản thân lịch sử mỏ Mountain Pass ở California cũng là ví dụ.

Câu chuyện này bắt đầu từ Công ty Molybdenum (khai thác mỏ Mountain Pass). Thành lập năm 1919, Molybdenum lấy theo tên từ một kim loại siêu bền từng được khai thác tại New Mexico, xuất hiện trong kiếm Nhật, pháo Đức và sau đó được dùng trong công nghệ tên lửa.

Năm 1950, họ mua quyền khai thác tại một vùng cao nguyên của sa mạc Mojave, sau khi phát hiện loại khoáng chất chứa đất hiếm có tên bastnaesite. Đến 1961, họ bắt đầu tài trợ cho các nghiên cứu về đất hiếm. Việc phát hiện một nguyên tố có thể tăng cường màu đỏ trong TV màu đã thúc đẩy làn sóng sản xuất.

Thị trường đất hiếm trải qua nhiều thăng trầm. Molybdenum đổi tên, được mua lại và doanh thu dần lao dốc khi vai trò xúc tác của đất hiếm trong lọc dầu giảm vào thập niên 1980. Năm 2002, khi toàn cầu hóa bùng nổ, hoạt động khai thác của công ty này tại Mountain Pass ngừng lại. Nguyên nhân là mạch nước ngầm bị ô nhiễm và cạnh tranh với Trung Quốc đã trở nên bất khả thi.

Cùng thời điểm đó, chuỗi cung ứng ở đầu cuối cũng rút khỏi Mỹ, khi một nhà sản xuất nam châm đất hiếm tại Indiana chuyển toàn bộ hoạt động sang Trung Quốc. Theo cựu CEO của công ty, họ đã lỗ 5 triệu USD mỗi năm. Việc chuyển sản xuất đến gần nguồn nguyên liệu được xem là lựa chọn hợp lý.

Tính đến năm 2023, Trung Quốc chiếm hơn 69% sản lượng đất hiếm toàn cầu và khoảng 90% lượng nam châm đất hiếm, vật liệu thiết yếu cho xe điện và tuabin gió. Nhu cầu đối với đất hiếm đang tăng mạnh và được dự báo tiếp tục tăng.

Đàm phán và tính chuyện 'hồi sinh' sản xuất

Sau thành công bước đầu của Mỹ về thuyết phục Bắc Kinh khôi phục xuất khẩu đất hiếm, các lãnh đạo Liên minh châu Âu (EU) cũng sẽ tận dụng hội nghị thượng đỉnh với Trung Quốc cuối tháng sau để thúc đẩy khả năng tiếp cận tốt hơn với mặt hàng này.

Chủ tịch Ủy ban châu Âu Ursula von der Leyen và Chủ tịch Hội đồng châu Âu Antonio Costa sẽ đích thân tham dự sự kiện trong bối cảnh các hãng ôtô lo ngại lệnh hạn chế xuất khẩu hợp kim, hỗn hợp và nam châm đất hiếm từ Trung Quốc có thể gây gián đoạn sản xuất. Hai nguồn tin của Reuters cho biết, trọng tâm chính của phái đoàn EU lần này chỉ xoay quanh vấn đề đất hiếm.

Bộ Thương mại Trung Quốc hồi tháng 5 tuyên bố đã thiết lập "luồng xanh" để đẩy nhanh cấp phép xuất khẩu đất hiếm cho doanh nghiệp EU. Nhưng một nhà ngoại giao EU cho biết trong số hàng trăm hồ sơ gửi đi, chưa đến một nửa được xử lý.

"Tình hình đang cải thiện, dù tỷ lệ cấp phép còn biến động. Hơn nữa, kể cả khi giấy phép được phê duyệt, quá trình thông quan vẫn có thể bị trì hoãn", Adam Dunnett, Tổng thư ký Phòng Thương mại châu Âu tại Trung Quốc cho biết. Một quan chức EU khác nhận xét rằng Trung Quốc "đang chơi bài rất khéo" khi xác định đất hiếm là điểm yếu chiến lược của phương Tây.

Bên cạnh đàm phán, trước khả năng bị động nguồn cung, những ý tưởng hồi sinh sản xuất đất hiếm đã manh nha. "Không phải ngẫu nhiên mà các quốc gia đang thay đổi quan điểm trong bối cảnh quan hệ thương mại toàn cầu ngày càng phân mảnh và chủ nghĩa bảo hộ gia tăng", WEF bình luận.

Một bước ngoặt diễn ra năm 2023 tại Mỹ, khi chủ sở hữu mới của mỏ Mountain Pass bắt đầu tự tách chiết đất hiếm, thay vì phụ thuộc vào một công ty Trung Quốc như trước, qua đó "hồi hương năng lực cốt lõi mang tính an ninh quốc gia".

Đầu 2025, họ bắt đầu sản xuất nam châm đất hiếm tại Texas. Công ty đang tuyển thêm người, với vị trí vận hành máy nghiền đá có mức lương tới 36,80 USD mỗi giờ, gấp bốn lần mức lương trung bình ngành khai khoáng tại Trung Quốc.

Tại bang Oklahoma, không khí chấn hưng ngành khai khoáng thậm chí sôi động hơn. Nằm dưới chân dãy núi Wichita là nhà kho hai tầng chứa cỗ máy duy nhất tại Mỹ có khả năng tinh luyện nickel, thuộc sở hữu của startup Westwin Elements.

Không chỉ có nhà máy tinh luyện nickel duy nhất nước Mỹ, bang này đang sở hữu nhà máy tinh luyện lithium lớn nhất cả nước, hai cơ sở tái chế pin lithium-ion, một nhà máy nam châm đất hiếm và một số cơ sở thu gom rác thải điện tử đang được xây dựng hoặc đi vào hoạt động, nhiều hơn bất kỳ bang nào khác.

Ngoài ra, lần đầu tiên kể từ năm 1980, một nhà máy luyện nhôm cũng dự kiến khởi công năm sau tại khu vực giáp một nhánh của sông Arkansas. Thống đốc Oklahoma Kevin Stitt đang ra sức kêu gọi đầu tư vào lĩnh vực khoáng sản thiết yếu. "Tôi đã chủ động theo đuổi những ngành công nghiệp mới mà tôi cho rằng sẽ đóng vai trò then chốt trong tương lai", ông nói.

Dù không có nhiều mỏ khoáng sản, Oklahoma được nhà đầu tư và doanh nghiệp đánh giá cao nhờ hàng loạt lợi thế: hệ thống đường sắt và cao tốc kết nối với cả ba vùng ven biển của nước Mỹ; lực lượng lao động dày dạn kinh nghiệm trong ngành năng lượng; các chính sách hoàn thuế và ưu đãi tài chính của bang; cảng nội địa lớn với kết nối đến lưu vực sông Mississippi; và quy trình cấp phép linh hoạt.

Các quan chức địa phương tự quảng bá Oklahoma là "bang chỉ cần một cuộc gọi", ngụ ý thủ tục hành chính tại đây được đơn giản hóa tối đa. MLB Industrial, startup đến từ Australia chuyên cung cấp pin lithium-ion cho đầu máy toa xe đến Oklahoma đầu năm nay vì điều đó. "Chúng tôi có kế hoạch phát triển lâu dài tại đây", Giám đốc điều hành Nathan Leech nói.

Ngoài Mỹ, một số nước khác cũng có trữ lượng đất hiếm cao. Ví dụ, Australia và Ấn Độ được cho là có trữ lượng ít nhất gấp ba lần, còn Brazil có thể gấp khoảng mười lần Mỹ. Tất cả đều hướng đến mục tiêu thúc đẩy sản xuất, theo WEF.

Về phần mình, Westwin Elements đã lập cơ sở thử nghiệm cách thủ phủ bang Oklahoma khoảng 137 km, có khả năng tinh luyện 200 tấn nickel mỗi năm và đặt mục tiêu nâng lên 34.000 tấn vào 2030. Nếu thành công, cơ sở của họ có thể đáp ứng 10% nhu cầu nickel của Mỹ, theo ước tính từ hãng phân tích Benchmark Mineral Intelligence.

Nhà sáng lập KaLeigh Long ấp ủ nhiều kỳ vọng, tương tự cách mà tên công ty bà được đặt: Westwin, nghĩa là "The West will win" (Phương Tây sẽ thắng).

Phiên An (theo WEF, Reuters, CNN)