Cái chết của cá heo phơi bày một hiểm họa

Cá heo sông Ấn thuộc loại cá nước ngọt, có thân hình dài thon, da nâu xám, mõm dài nhọn. Ảnh: NOAA Fisher.

Trong dòng sông Ấn, nơi từng nuôi dưỡng sự sống cho hàng triệu người, nay ngập tràn rác thải nhựa, loài cá heo đặc hữu đang bên bờ tuyệt chủng phải sống cùng thứ “thức ăn” chết chóc.

Một nghiên cứu của các nhà khoa học Pakistan vừa được công bố trên tạp chí khoa học PLOS One cho thấy trong cơ thể chúng có hàng trăm mảnh vi nhựa, nhiều hơn bất kỳ loài cá heo hay cá voi nào từng được khảo sát.

Cá heo sông Ấn (Platanista minor) hiện chỉ còn phân bố ở Pakistan và một phần nhỏ Ấn Độ, số lượng ngày một suy giảm. Điều khiến giới khoa học lo ngại là môi trường sống cuối cùng của chúng lại là một trong những dòng sông ô nhiễm nhựa nặng nề nhất thế giới. Rác thải trôi nổi hàng ngày không chỉ len vào cơ thể cá và các loài thủy sinh, mà còn tích tụ dần trong cá heo - loài ăn thịt bậc cao trong chuỗi thức ăn.

Để tìm câu trả lời, các nhà khoa học đã phân tích đường tiêu hóa của năm cá heo chết dạt vào bờ từ năm 2019 đến 2022. Kết quả gây choáng váng: tất cả đều nhiễm vi nhựa, trung bình hơn 280 mảnh trong mỗi cá thể.

Vi nhựa được tìm thấy bên trong ruột cá heo.

Phần lớn là những sợi nhỏ màu xanh hoặc trong suốt, kích thước chỉ vài trăm micromet đến vài milimet. Loại nhựa xuất hiện nhiều nhất là polyethylene terephthalate (PET), vốn có mặt khắp nơi trong chai lọ, bao bì, sợi vải tổng hợp.

Những mảnh nhựa này được xác định mang lại mức rủi ro sinh thái từ trung bình đến cao. Chúng có nguồn gốc từ dây thừng, lưới đánh cá, túi chai nhựa và cả nước thải nông nghiệp.

Việc cùng loại polymer được tìm thấy trong cá mồi lẫn ruột cá heo chứng tỏ vi nhựa đã lan khắp chuỗi thức ăn. Nguy hiểm hơn, chúng kéo theo nhiều hóa chất như bisphenol hay phthalate - những chất đã được chứng minh gây rối loạn nội tiết.

Với loài đã suy yếu về số lượng, việc phơi nhiễm lâu dài có thể khiến cá heo sông Ấn suy giảm miễn dịch, rối loạn sinh sản và đối diện nguy cơ biến mất vĩnh viễn.

Các tác giả của nghiên cứu khẳng định đây không chỉ là một cảnh báo cho riêng cá heo, mà còn cho cả hệ sinh thái nước ngọt.

Vi nhựa đã len lỏi khắp nơi, trong sông ngòi, cá nhỏ và cả những loài săn mồi đầu bảng. Việc giảm rác thải nhựa, tăng cường giám sát và bảo vệ môi trường nước ngọt là nhiệm vụ cấp bách để tránh những tác động khó lường cho hệ sinh thái.

Rác thải nhựa phân hủy rất chậm. Dưới tác động của ánh sáng mặt trời và lực tác động, nhựa trở nên giòn, dễ gãy vụn, từ đó phát tán ra môi trường dưới dạng hạt nhỏ li ti.

Những hạt này có kích thước rất nhỏ: vi nhựa thường dưới 5 mm, nano nhựa thậm chí nhỏ hơn 0,001 mm, chỉ có thể phát hiện bằng thiết bị khoa học chuyên dụng. Polyethylene, loại nhựa phổ biến trong túi nylon, màng bọc thực phẩm hay chai nhựa, vốn không phân hủy sinh học, là thành phần thường được phát hiện trong các mẫu mô cơ thể.

Một báo cáo trên Nature Medicine cho thấy dù tác động sinh học của vi nhựa đã được nghiên cứu hàng thập kỷ, phần lớn công trình trước đây chỉ tập trung vào môi trường. Chỉ gần đây, giới khoa học mới phát hiện vi nhựa hiện diện trong nhiều cơ quan của con người như máu, phổi, nhau thai, sữa mẹ hay tinh hoàn.

Đáng chú ý, nghiên cứu đăng trên New England Journal of Medicine dựa trên xét nghiệm động mạch cảnh cho thấy: những người có vi nhựa bám vào thành động mạch có nguy cơ đau tim, đột quỵ hoặc tử vong cao gấp 4,5 lần so với người không có.

Các nhà nghiên cứu cũng tìm thấy tới 15 loại vi nhựa trong phân người, trong đó nồng độ ở bệnh nhân viêm ruột (IBD) cao hơn đáng kể so với người khỏe mạnh. Một nghiên cứu khác chỉ ra trẻ sơ sinh có thể tiếp xúc vi nhựa nhiều hơn khi uống sữa công thức pha từ chai polypropylen - điều được các tác giả nhấn mạnh là “mối lo cấp thiết” cần làm rõ tác động tới sức khỏe trẻ nhỏ.

Những hệ lụy này không chỉ dừng ở mức cá nhân. Các rối loạn sức khỏe liên quan bao gồm vô sinh ở cả nam lẫn nữ, rối loạn phát triển thần kinh, bệnh tim mạch và thận. Thậm chí, công nhân trong ngành sản xuất nhựa và dệt may ghi nhận tỷ lệ tử vong vì ung thư phổi và bệnh phổi cao hơn bình thường.