Trung Quốc tranh thủ tận dụng 'món quà từ Trump'

Chính phủ lẫn các trường đại học Trung Quốc đang nhanh chóng chiêu mộ nhiều chuyên gia hàng đầu về khoa học - công nghệ giữa lúc Nhà Trắng thay đổi chính sách trong lĩnh vực học thuật.

Nhà vật lý hạt nhân tại Đại học Princeton, Kỹ sư cơ khí hỗ trợ NASA khám phá ngành sản xuất trong không gian, Nhà thần kinh học tại Viện Y tế Quốc gia Mỹ, Nhà toán học, và Chuyên gia AI...

Theo thống kê của CNN, ít nhất 85 nhà khoa học mới nổi hoặc đã thành danh đang làm việc tại Mỹ gia nhập các viện nghiên cứu của Trung Quốc kể từ đầu năm 2025. Các chuyên gia nhận định xu hướng này sẽ ngày càng phổ biến trong bối cảnh Mỹ cắt giảm ngân sách nghiên cứu và tăng cường giám sát nhân tài nước ngoài, còn Trung Quốc tăng đầu tư vào đổi mới sáng tạo nội địa.

Tình trạng này được CNN gọi là “chảy máu chất xám ngược”, làm dấy lên câu hỏi về khả năng lâu dài của Mỹ trong thu hút và giữ chân các nhà khoa học nước ngoài hàng đầu. Đây vốn là thế mạnh củng cố vị thế dẫn đầu về công nghệ và khoa học trong suốt thời kỳ hậu Thế chiến II của Mỹ.

Ngoài ra, hiện tượng nhân tài rời Mỹ còn tác động đến cuộc đua giữa Washington và Bắc Kinh nhằm thống trị các ngành công nghiệp định hình tương lai như AI, máy tính lượng tử, chất bán dẫn, công nghệ sinh học và phần cứng quân sự thông minh.

“Món quà từ Trump”

Trong nhiều năm, Trung Quốc tìm cách thu hút các nhà khoa học quốc tế tài năng. Nhiệm vụ đó ngày càng cấp bách khi Mỹ kiểm soát công nghệ với Trung Quốc, còn Bắc Kinh coi khả năng đổi mới là con đường duy nhất dẫn đến an ninh kinh tế.

Trong bối cảnh đó, chính quyền Tổng thống Mỹ Donald Trump lại thúc đẩy cắt giảm ngân sách nghiên cứu liên bang, tăng cường giám sát nghiên cứu, tăng giá thị thực H1-B cho lao động nước ngoài có chuyên môn và lợi dụng tài trợ liên bang làm đòn bẩy chống lại các trường đại học.

Yu Xie - giáo sư xã hội học tại Đại học Princeton - cho hay các trường đại học Trung Quốc coi những thay đổi ở Mỹ là "món quà từ Trump", giúp họ chiêu mộ thêm nhân tài.

Trong một bài xã luận gần đây trên tờ Nhân dân Nhật báo, tác giả nhấn mạnh Trung Quốc là "nơi trú ẩn an toàn" và "nền tảng phát triển" cho các học giả Trung Quốc và người Mỹ gốc Hoa chịu sự "can thiệp liều lĩnh" của "một số quốc gia phương Tây".

"Cầu thủ" thi đấu trong trận bóng đá robot do AI điều khiển ở Bắc Kinh đầu năm 2024. Ảnh: VCG.

Một số nguồn tin cho biết các trường đại học Trung Quốc hiện âm thầm tiếp cận mời gọi các nhà nghiên cứu tại Mỹ.

Lu Wuyuan - nhà hóa học chuyên về protein, từng là giáo sư tại Đại học Maryland trước khi chuyển đến Đại học Phúc Đán vào năm 2020 - nhận thấy “có sự gia tăng rõ rệt về số lượng ứng viên xin việc từ nước ngoài".

“Tôi biết các trường đại học Trung Quốc đang tận dụng cơ hội này như một món quà từ đối thủ”, ông Lu nói, nhấn mạnh xu hướng các nhà khoa học học ở nước ngoài trở về Trung Quốc “rất mạnh mẽ và có lẽ không thể đảo ngược”.

Liu Jun - giáo sư khoa thống kê học tại Đại học Thanh Hoa, trở về Trung Quốc vào năm 2024 - cho biết “không hề có nỗ lực mang tính hệ thống” trước những thay đổi tại Mỹ. Thay vào đó, các khoa tự mình “tận dụng cơ hội” bằng cách liên hệ với đồng nghiệp hoặc hội nghị để mời gọi nhân tài.

Một số trường tuyển dụng công khai. Một bài đăng trên mạng xã hội của Đại học Vũ Hán đầu năm 2025 đã mời "các tài năng khắp nơi trên thế giới nộp đơn" làm giáo sư.

Mức lương hậu hĩnh tập trung vào lĩnh vực robot, AI hoặc an ninh mạng, trả từ quỹ nghiên cứu chuyên dụng của trường và cam kết sẽ tài trợ tương ứng với số tiền tài trợ quốc gia lên tới 3 triệu NDT (hơn 400.000 USD).Các trường đại học trên khắp Trung Quốc hàng năm vẫn quảng bá nhiều quyền lợi - như ưu tiên tiếp cận nguồn tài trợ nghiên cứu, tiền thưởng, trợ cấp nhà ở và hỗ trợ gia đình - đồng thời gắn liền với quỹ của chính quyền trung ương ươm mầm "tài năng trẻ xuất sắc" từ nước ngoài.Không phải mọi trường đều tập trung vào lĩnh vực học thuật. Ví dụ, chương trình Qiming có mục tiêu đưa các nhà nghiên cứu hàng đầu vào lĩnh vực công nghệ thương mại, thường yêu cầu ứng viên có bằng tiến sĩ và kinh nghiệm làm việc ở nước ngoài.Một người làm trong lĩnh vực tuyển dụng chia sẻ rằng thu hút chuyên gia có kinh nghiệm về chất bán dẫn là trọng tâm chính của tỉnh Giang Tô, nơi ngành sản xuất chip chịu áp lực sau khi Mỹ siết chặt xuất khẩu công nghệ quan trọng này. “Vì Mỹ làm khó chúng tôi, nên mọi người đang tập trung vào lĩnh vực mạch tích hợp. Ai cũng cần người trong lĩnh vực mạch tích hợp”, anh cho biết.Anh nói thêm trong năm tới, tỉnh Giang Tô có thể chuyển sang "trí tuệ nhân tạo và khoa học lượng tử, đặc biệt trong truyền thông lượng tử và đo lường chính xác".Chính phủ Trung Quốc cũng đang mở rộng con đường cho các nhà nghiên cứu đến nước này.Theo công ty tuyển dụng tại Giang Tô, chương trình Qiming đã có “động thái chưa từng có” khi tổ chức thêm một đợt tuyển dụng vào mùa hè, dành riêng cho những cá nhân từ Mỹ và châu Âu.Hồi tháng 8, các quan chức công bố loại thị thực mới dành cho tài năng khoa học và công nghệ trẻ. “Thị thực K” có hiệu lực từ ngày 1/10. Hồi tháng 7, Quỹ Khoa học Tự nhiên Quốc gia mở thêm một vòng nộp đơn cho chương trình cấp kinh phí nghiên cứu cho "tài năng trẻ xuất sắc" từ nước ngoài, ngoài đợt tuyển sinh thường niên vào đầu năm.Mỹ đang bị "vượt mặt"? Khả năng giữ chân và tuyển dụng nhân tài của Trung Quốc cũng được thúc đẩy bởi sự phát triển kinh tế và năng lực khoa học ngày càng tăng của nước này.Vào năm 1989, giáo sư Lu quyết định học tiếp tại Mỹ bởi khi đó Trung Quốc “nghèo nàn, thiếu tài nguyên và lạc hậu về khoa học và công nghệ”.Tuy nhiên, Bắc Kinh đã thay da đổi thịt trong những thập niên sau đó, khi nền kinh tế tăng trưởng nhanh và chính phủ tăng cường chi tiêu cho nghiên cứu và phát triển. Theo dữ liệu gần đây nhất của OECD, tính theo tổng chi tiêu quốc nội, năm 2023, Trung Quốc chi hơn 780 tỷ USD cho nghiên cứu và phát triển, so với khoảng 823 tỷ USD của Mỹ.Năm 2024, chương trình không gian đầy tham vọng của Trung Quốc đã mang về những mẫu vật đầu tiên trên thế giới từ mặt khuất của Mặt Trăng. Quốc gia này cũng đi đầu trong lĩnh vực như năng lượng tái tạo và truyền thông lượng tử, cùng công nghệ quân sự như tên lửa siêu thanh. Đầu năm 2025, công ty khởi nghiệp ít tên tuổi DeepSeek gây chấn động Thung lũng Silicon với một chatbot sánh ngang với hiệu suất của OpenAI với chi phí chỉ bằng một phần nhỏ.Theo Nature Index, giới nhà khoa học Trung Quốc hiện công bố nhiều nghiên cứu hơn trên các tạp chí khoa học tự nhiên và sức khỏe chất lượng cao so với các đồng nghiệp Mỹ, trong khi các trường Trung Quốc lọt vào bảng xếp hạng 50 trường đại học hàng đầu thế giới. Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình trao huy chương và chứng nhận cho giải thưởng khoa học - công nghệ thường niên của Trung Quốc tại Bắc Kinh hồi tháng 6/2024. Ảnh: Tân Hoa Xã. Dẫu vậy, các chuyên gia cho rằng Trung Quốc vẫn còn chặng đường dài phía trước để bắt kịp Mỹ, và nỗ lực nghiên cứu và phát triển có thể bị ảnh hưởng bởi nền kinh tế đang chậm lại.Chất lượng sống và môi trường nuôi dạy con cái cũng là yếu tố khiến nhiều người ngần ngại. Những nhà khoa học không biết tiếng Trung có thể gặp khó khăn. Sau cùng, các nhà khoa học chuyển đến Trung Quốc có nhiều lý do khác nhau, như gần gũi hơn với cha mẹ già, quan tâm tới lĩnh vực chuyên môn mới, hoặc muốn đóng góp giáo dục thế hệ mới. Nhiều người trong cộng đồng nghiên cứu nhấn mạnh họ không coi khoa học là cuộc cạnh tranh sống còn, mà là công việc mang lại lợi ích cho toàn thể nhân loại và phát triển mạnh mẽ nhờ hợp tác quốc tế. Ưu tiên của họ là một môi trường ổn định và nguồn tài chính dồi dào giúp họ tập trung vào chuyên môn.“Nếu các trường đại học Mỹ duy trì tốc độ tài trợ thường xuyên như trước đây, Trung Quốc sẽ mất rất nhiều thời gian để bắt kịp trình độ tương tự. Tuy nhiên, nếu họ mắc sai lầm và đánh mất những người giỏi nhất, không chỉ vào tay Trung Quốc mà bất cứ quốc gia nào, các trường đại học Mỹ đã rơi vào thảm họa”, Yau Shing-tung - nhà toán học nổi tiếng, nghỉ hưu tại Đại học Harvard sau 35 năm làm việc và đảm nhận công việc toàn thời gian tại Đại học Thanh Hoa vào năm 2022 - nhận định.Những cuốn sách để hiểu về Trung QuốcMục Thế giới giới thiệu tới độc giả các cuốn sách nên đọc để hiểu thêm về Trung Quốc - một trong những cường quốc châu Á và đối tác hàng đầu của Việt Nam trên nhiều lĩnh vực.Độc giả có thể xem thêm tại đây.