Quân bài của Trung - Nhật trong cuộc đối đầu ngoại giao

Tân Thủ tướng Nhật Sanae Takaichi hôm 7/11 nói trước quốc hội rằng kịch bản Đài Loan bị tấn công có thể kích hoạt phản ứng quân sự của Tokyo. Bình luận của bà đã vấp loạt động thái đáp trả gay gắt từ Trung Quốc, khi Bắc Kinh luôn coi Đài Loan là phần lãnh thổ chờ thống nhất.

Bắc Kinh sau đó áp đặt hàng loạt biện pháp trừng phạt kinh tế nhắm vào Tokyo. Bộ Thương mại Trung Quốc cho biết những bình luận từ bà Takaichi đã "gây tổn hại nghiêm trọng" đến hợp tác giữa hai nước.

Căng thẳng đến nay chưa có dấu hiệu hạ nhiệt. Trung Quốc đã gửi thư lên Liên Hợp Quốc, khẳng định sẽ tự vệ nếu Nhật Bản "can thiệp quân sự vào eo biển Đài Loan". Tuyên bố lập tức nhận về chỉ trích từ Tokyo.

Đại sứ quán Trung Quốc tại Nhật Bản hôm 21/11 cũng đăng trên X rằng Bắc Kinh có "quyền hành động quân sự trực tiếp" mà không cần Hội đồng Bảo an Liên Hợp Quốc cho phép nếu Tokyo có bất kỳ động thái gây hấn nào.

Về phần mình, Thủ tướng Takaichi đã từ chối rút lại tuyên bố, bất chấp áp lực từ Trung Quốc, khẳng định đây vốn là lập trường lâu nay của Nhật Bản.

Giới quan sát đánh giá hậu quả từ cuộc khủng hoảng ngoại giao này có thể gây tổn thất kinh tế nặng nề cho Nhật Bản, bởi Trung Quốc là đối tác thương mại lớn nhất của họ. Nhưng nếu tranh chấp tiếp tục kéo dài, Trung Quốc cũng sẽ là bên hứng chịu thiệt hại, dẫn đến tình cảnh hai cường quốc Đông Á "cùng thua" trong ván cờ địa chính trị này.

Tranh cãi nổ ra chưa đầy hai tuần sau khi Thủ tướng Takaichi thảo luận với Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình trong cuộc gặp bên lề hội nghị APEC ở Hàn Quốc, nơi đôi bên đều cho rằng đã củng cố mối quan hệ song phương giữa hai quốc gia láng giềng.

Sau tuyên bố của bà Takaichi, Trung Quốc đã khuyến cáo công dân không du lịch Nhật Bản, viện dẫn những lo ngại về an toàn, tái áp đặt lệnh cấm nhập khẩu hải sản Nhật Bản vốn mới được dỡ bỏ một phần hồi đầu năm. Một số nghệ sĩ Nhật Bản đã bị hủy hoặc phải hoãn đột ngột các buổi biểu diễn tại Bắc Kinh và ít nhất hai bộ phim Nhật cũng bị đình chỉ phát hành tại Trung Quốc.

Theo Subramania Bhatt, giám đốc điều hành của công ty nghiên cứu thị trường China Trading Desk, một số doanh nghiệp Nhật đang đầu tư tại Trung Quốc, như Toyota hay Sony, cũng "lo sợ những tác động trực tiếp đến nhà máy và chuỗi cung ứng của họ" ở nước này.

China Trading Desk ước tính khoảng 30% trong 1,44 triệu chuyến du lịch từ Trung Quốc đến Nhật Bản cho đến cuối tháng 12 đã bị hủy. Các hãng hàng không hàng đầu Trung Quốc thông báo sẽ hỗ trợ khách hủy vé đến Nhật hoặc thay đổi hành trình miễn phí. Nhiều hãng bắt đầu giảm số chuyến bay tới Nhật.

Việc mất đi nguồn khách du lịch Trung Quốc có thể khiến Nhật Bản thiệt hại từ 500 triệu đến 1,2 tỷ USD từ nay đến cuối năm.

Sean King, phó chủ tịch cấp cao từ công ty tư vấn Park Strategies, cho rằng một số người ở Nhật có thể hoan nghênh khuyến cáo hạn chế du khách từ Trung Quốc, bởi họ cho rằng khách du lịch nước ngoài đến Nhật đã quá đông và gây nhiều bất tiện. Cho đến nay, phản ứng từ công chúng đối với việc giảm lượng khách du lịch dường như không đáng kể, vì nhiều người không tin rằng khách du lịch Trung Quốc sẽ ngừng đến Nhật.

Nhật Bản đã chứng kiến lượng khách du lịch Trung Quốc tăng đột biến trong những năm gần đây nhờ chính sách thúc đẩy du lịch nước ngoài của cố thủ tướng Shinzo Abe. Tuy nhiên, lượng khách du lịch kỷ lục cũng gây ảnh hưởng tiêu cực đến công chúng khi người dân phàn nàn về chi phí sinh hoạt tăng cao hay những hành vi không chuẩn mực của một bộ phận người nước ngoài, đồng thời làm dấy lên tâm lý bài ngoại.

"Nhìn chung, công chúng Nhật Bản dường như không quan tâm hoặc trong vài trường hợp thậm chí hoan nghênh việc có ít khách du lịch Trung Quốc hơn", Tokuko Shironitta, giám đốc điều hành tại Nhật Bản của công ty tư vấn chiến lược Asia Group, cho biết.

Tuy nhiên, với nhiều doanh nghiệp Nhật, việc mất đi lượng lớn du khách Trung Quốc sẽ khiến họ thiệt hại rất nghiêm trọng. "Chúng ta có thể thấy mọi người nói về việc họ hài lòng như thế nào tại một số khu phố quá tải khách du lịch, nhưng đối với hầu hết các nền kinh tế địa phương, thiệt hại về việc làm và doanh thu sẽ lớn hơn bất kỳ lợi ích nào từ việc có ít đoàn du lịch Trung Quốc hơn", Bhatt cho hay.

Và Trung Quốc vẫn còn nhiều "quân bài" khác mà họ có thể sử dụng, như hạn chế đầu tư, áp đặt các biện pháp chống bán phá giá hay tiến hành các cuộc điều tra phòng vệ thương mại.

Theo Shironitta, nếu giới chức Trung Quốc có các biện pháp quyết liệt hơn như bắt công dân Nhật Bản ở Trung Quốc hoặc hạn chế hoạt động của các công ty Nhật tại nước này, Tokyo có thể buộc phải đáp trả bằng các biện pháp đối phó, điều mà họ đến nay vẫn tránh thực hiện.

Nhưng Nhật Bản "không có con bài mặc cả" trước Trung Quốc, Li Hao, phó giáo sư tại Đại học Tokyo và chuyên gia nghiên cứu tại Viện Các vấn đề Quốc tế Nhật Bản, nhận xét.

"Trung Quốc vẫn là một thị trường khổng lồ đối với các công ty Nhật Bản và họ biết rằng mình có nhiều đòn bẩy hơn so với đối phương", Paul Nadeau, phó giáo sư Đại học Temple chi nhánh Nhật Bản, nhận xét. "Trong lịch sử, các lãnh đạo đôi bên đã có thể lùi bước trước những cuộc khủng hoảng tương tự thông qua đàm phán kín hoặc các biện pháp khác, nhưng Trung Quốc hiện cho thấy họ sẵn sàng leo thang và tôi cũng không rõ họ muốn Nhật Bản thực hiện bước đi nào để đưa mối quan hệ trở lại như cũ".

Tokyo đến nay đã chỉ phản đối qua kênh ngoại giao và chủ yếu tìm cách giải quyết căng thẳng thông qua các nỗ lực hậu trường.

Dù vậy, cuộc khủng hoảng cũng là cơ hội để Nhật Bản "âm thầm tăng tốc các nỗ lực đa dạng hóa nhằm giảm phụ thuộc vào Trung Quốc", Bhatt nói, thêm rằng tranh chấp càng kéo dài và công chúng càng quan tâm, Tokyo càng có động lực để tìm cách giảm thiểu những mối rủi ro từ Bắc Kinh, như tung ra gói trợ cấp cho các công ty để di chuyển chuỗi cung ứng ra khỏi Trung Quốc hay thắt chặt kiểm soát xuất khẩu chất bán dẫn.

"Theo thời gian, công chúng và doanh nghiệp Nhật Bản sẽ xem xét nghiêm túc hơn về những bất ổn xung quanh các mối quan hệ kinh tế với Trung Quốc", Kei Koga, phó giáo sư tại Chương trình Chính sách Công và Các vấn đề Toàn cầu thuộc Đại học Công nghệ Nanyang, Singapore, bình luận. "Về lâu dài, điều này nhiều khả năng sẽ dẫn đến những nỗ lực lớn hơn của Nhật Bản nhằm giảm thiểu rủi ro trong quan hệ kinh tế với Trung Quốc".

Song Bắc Kinh chưa sử dụng vũ khí có lẽ là mạnh nhất của mình: Nguồn cung đất hiếm cho Nhật Bản.

"Việc kiểm soát đất hiếm vừa là công cụ kinh tế vừa là công cụ chính trị. Những hành động làm tăng thêm căng thẳng về vấn đề Đài Loan có thể kích hoạt các lệnh hạn chế có mục tiêu từ Trung Quốc" và điều này sẽ gây khó khăn đặc biệt cho nhiều ngành công nghiệp chủ chốt của Nhật Bản, Bhatt lưu ý.

Các ngành công nghiệp công nghệ cao của Nhật, trong đó có xe điện, điện tử và quốc phòng, chịu phụ thuộc vào đất hiếm từ Trung Quốc, dù Tokyo đã tìm cách giảm mức độ phụ thuộc từ 90% vào năm 2010 xuống còn khoảng 60%.

Trung Quốc từng hạn chế xuất khẩu đất hiếm cho Nhật Bản vào năm 2010 nhằm đáp trả việc một thuyền trưởng tàu cá nước này bị bắt giam khi di chuyển gần nhóm đảo Senkaku/Điếu Ngư tranh chấp trên biển Hoa Đông.

Tuy nhiên, theo chuyên gia Li từ Đại học Tokyo, ít có khả năng Bắc Kinh sẽ tung ra quân bài đó vào lúc này.

"Vấn đề đất hiếm có mối liên hệ sâu sắc với quan hệ Trung - Mỹ", ông nói, thêm rằng mặc dù động thái hạn chế như vậy sẽ có tác động lớn đến Nhật Bản, nó cũng phá hủy lòng tin không chỉ giữa hai nước mà còn giữa Trung Quốc với phần còn lại của thế giới. Nhật Bản gần đây cũng ký một thỏa thuận với Mỹ để khai thác đất hiếm ở Thái Bình Dương nhằm giảm phụ thuộc vào Trung Quốc.

"Các quốc gia khác sẽ cố gắng đa dạng hóa nguồn nhập khẩu đất hiếm và tìm cách tự sản xuất. Điều này sẽ làm suy yếu vị thế của Trung Quốc về lâu dài", Li nói.

Về phần Thủ tướng Takaichi, theo giới chuyên gia, quan điểm cứng rắn với Trung Quốc có thể giúp gia tăng uy tín của bà ở trong nước.

"Trung Quốc càng phản ứng thái quá, tâm lý phản đối họ sẽ càng bùng lên mạnh mẽ ở Nhật Bản", Shironitta nói.

Cuộc thăm dò của hãng thông tấn Kyodo ngày 16/11 cho thấy 69,9% công chúng ủng hộ nội các của Thủ tướng Takaichi, tăng 5,5 điểm phần trăm kể từ thời điểm bà nhậm chức hồi cuối tháng 10. Mặt khác, 48,8% số người được hỏi ủng hộ quyền tự vệ tập thể của Nhật Bản nếu Đài Loan bị tấn công, trong khi tỷ lệ phản đối là 44,2%.

"Lập trường kiên quyết của Thủ tướng Takaichi giúp bà thể hiện mình như một lãnh đạo mạnh mẽ, quyết đoán ở trong nước", chuyên gia Koga từ Đại học Công nghệ Nanyang nhận xét.

"Cử tri Nhật Bản chắc chắn sẽ đánh giá cao việc bà Takaichi bảo vệ lợi ích rõ ràng của đất nước, vì thế nhiều khả năng họ sẽ ủng hộ bà trong nỗ lực tăng cường khả năng phòng thủ", King từ Park Strategies cho hay.

Bà Takaichi ủng hộ tăng chi tiêu quốc phòng và củng cố an ninh để đối phó với những động thái tăng cường quân sự từ phía Trung Quốc và điều chỉnh lập trường của Nhật Bản phù hợp với định hướng từ chính quyền Tổng thống Donald Trump.

Trước những hành động từ Trung Quốc, Bộ trưởng Quốc phòng Nhật Bản Shinjiro Koizumi cho biết chính phủ sẽ tiếp tục kế hoạch triển khai tên lửa phòng không đến một căn cứ gần đảo Đài Loan. Đài Bắc cũng nhân cơ hội này để thể hiện ủng hộ Tokyo bằng cách dỡ bỏ tất cả hạn chế đối với hàng thực phẩm nhập khẩu từ Nhật Bản.

Mặc dù vậy, các chuyên gia cảnh báo cái giá mà Nhật Bản phải gánh chịu trong ngắn hạn và trung hạn sẽ lớn hơn lợi ích đến từ việc củng cố uy tín cá nhân của Thủ tướng Takaichi.

"Thử thách này cho thấy những thách thức của việc trở nên cứng rắn với Trung Quốc, bởi rất khó để chuyển đổi lập trường đó thành chính sách. Chúng vẫn khả thi nhưng là những bước đi đầy khó khăn, cần có nguồn vốn chính trị và ngoại giao đáng kể", Nadeau bình luận.

"Mặc dù Thủ tướng Takaichi đang ở đỉnh cao sau một tháng nhậm chức và đạt được một số thành công về ngoại giao, bà hiện vẫn phải cẩn thận điều hành một chính phủ thiểu số có thể sụp đổ nếu phe đối lập hoặc công chúng phát hiện bất kỳ sai lầm nào", ông nói thêm.

Đối với Trung Quốc, họ cũng có những cái giá phải trả khi căng thẳng khiến mối quan hệ giữa hai bên xấu đi và điều này xảy ra vào thời điểm họ đang cố gắng khẳng định mình là một quốc gia dẫn đầu thúc đẩy chủ nghĩa đa phương trong khi chính quyền Trump theo đuổi chiến lược "Nước Mỹ trên hết".

Theo Nadeau, giới lãnh đạo Trung Quốc có thể đang tính toán rằng những biện pháp gây áp lực của họ sẽ khiến Thủ tướng Takaichi cũng như các lãnh đạo Nhật Bản tương lai quay lại với lập trường và quy tắc ngoại giao đã được ngầm hiểu hoặc thống nhất trước đây về vấn đề Đài Loan.

"Nhưng công chúng Nhật Bản nhiều khả năng sẽ bất bình trước những động thái mang tính cưỡng ép đã đưa mối quan hệ đến bước đường như hiện nay và Trung Quốc có thể sẽ rơi vào thế tự gây tổn hại cho mình", ông nói.

"Mối quan hệ đang trôi xa khỏi mô hình cũ là 'chính trị lạnh, kinh tế nóng', tiến gần hơn tới 'chính trị lạnh, kinh tế lạnh'", Bhatt nói, thêm rằng điều này có thể đẩy Nhật "vào sâu hơn quỹ đạo của các liên minh kinh tế - an ninh do Mỹ dẫn đầu".

Người phát ngôn Bộ Ngoại giao Mỹ Tommy Pigott đã tái khẳng định cam kết an ninh của Mỹ đối với Nhật Bản trong một bài đăng trên X, cho hay Mỹ "kiên quyết phản đối mọi nỗ lực đơn phương nhằm thay đổi nguyên trạng, kể cả thông qua vũ lực hoặc cưỡng ép", tình hình ở eo biển Đài Loan.

Trong cuộc gặp đầu tiên với Thủ tướng Takaichi vào tháng trước, Tổng thống Trump cho biết Mỹ sẵn sàng cung cấp "bất cứ thứ gì bà muốn, bất cứ hỗ trợ nào bà cần, bất cứ điều gì để giúp đỡ Nhật Bản".

Nếu lời đề nghị đó vẫn còn hiệu lực, Nhật Bản chắc chắn sẽ có thêm nhiều quân bài để sử dụng trong cuộc đối đầu với Trung Quốc, theo bình luận viên Miranda Jeyaretnam của TIME.

Vũ Hoàng (Theo TIME, AFP, Reuters)