Nguồn gốc tên gọi 'Bến Nhà Rồng'

Tòa nhà gắn đôi rồng đất nung ở số 1 Nguyễn Tất Thành (TP.HCM) từng là thương cảng lớn nhất Đông Dương, khởi đầu hành trình lịch sử của Chủ tịch Hồ Chí Minh.

Bến Nhà Rồng có tên chính thức là Bảo tàng Hồ Chí Minh - Chi nhánh Thành phố Hồ Chí Minh, là cụm di tích kiến trúc - bảo tàng nằm bên sông Sài Gòn. Ảnh: NAG Cao Kỳ Nhân.

Giữa trung tâm TP.HCM, một tòa nhà cổ với đôi rồng xanh uốn lượn trên mái vẫn sừng sững đứng nhìn sông Sài Gòn chảy về phía biển. Đó là Bến Nhà Rồng từng tiếp nhận tàu biển Pháp, chứng kiến sự thịnh vượng của thương cảng Sài Gòn thế kỷ 19 và là điểm khởi hành hành trình tìm đường cứu nước của Chủ tịch Hồ Chí Minh vào ngày 5/6/1911.

Theo học giả Vương Hồng Sển trong Sài Gòn năm xưa và nhà nghiên cứu Trần Hữu Phúc Tiến trong Sài Gòn: Kinh đô sông nước, khu vực Bến Nhà Rồng không chỉ là một thương cảng hiện đại bậc nhất mà còn là biểu tượng tinh thần, nơi diễn ra nhiều câu chuyện cộng đồng và cả những truyền tích văn hóa lâu đời của đất Sài Gòn - Gia Định xưa.

"Sân khấu" của đời sống thị dân TP.HCM

Người Sài Gòn xưa gọi công trình ở số 1 đường Nguyễn Tất Thành là “Nhà Rồng”. Cái tên này xuất phát từ ký ức tập thể, khi chi tiết hai con rồng đất nung chầu vào mặt trăng (lưỡng long chầu nguyệt) trở thành biểu tượng không thể lẫn với bất kỳ công trình nào khác trong khu vực, trở thành ký ức thị giác gắn chặt với Sài Gòn hơn 150 năm qua.

Công trình này vốn là trụ sở hãng tàu Messageries Maritimes, doanh nghiệp vận tải biển lớn nhất nước Pháp cuối thế kỷ 19. Được xây dựng khoảng năm 1863, Nhà Rồng nằm ở vị trí đắc địa bên bờ sông Sài Gòn, cách biển chưa đầy 90 km, giao thương thuận lợi cả với quốc tế lẫn nội địa. Từ năm 1862, chuyến tàu hơi nước đầu tiên từ Pháp cập cảng này đánh dấu sự hình thành của thương cảng quốc tế Sài Gòn khi đó mang tên Port de Commerce de Saïgon.

Không gian quanh Nhà Rồng nhanh chóng phát triển thành trung tâm thương mại và hàng hải của toàn vùng Nam Kỳ. Tàu viễn dương châu Âu, tàu sông của công ty Messageries Fluviales đi từ Nam Vang (Campuchia), ghe thương hồ chở “cá đen” từ Biển Hồ hay ghe chài “ăn lúa” từ Sóc Trăng, Bạc Liêu đều chọn khu vực này làm nơi cập bến, giao dịch, xuất hàng. Hệ thống kênh rạch như Arroyo Chinois (rạch Bến Nghé), kinh Tàu Hũ… kết nối các tỉnh miền Tây với trung tâm Sài Gòn, tạo nên một mạng lưới thủy lộ sầm uất suốt cuối thế kỷ 19, đầu thế kỷ 20.

Bến Nhà Rồng (trước đây là Cảng Sài Gòn) trong tranh của Th.Weber. Ảnh: T.L.

Trong các hồi ký của Vương Hồng Sển, khu vực Nhà Rồng hiện lên như “sân khấu” của đời sống thị dân TP.HCM xưa nay. Ông nhắc đến “Nhà Rồng lăng tô”, nơi cô Ba Trà Sài Gòn thường dạo mát từ chợ cũ qua chợ mới. Tại “mũi đất bọn tán dóc”, người ta tụ họp nhìn ra sông, ngắm tàu vào ra và bàn chuyện thế sự. Gần đó là các địa danh giờ đã lùi vào dĩ vãng như cầu Quây, cầu Gọ, xóm Thủy trại (Ba Son), xóm Tàu Ô…

Ngược dòng thời gian về trước nữa, tên gọi “Bến Nghé” từng là tên chính thức của khu vực này. Theo Gia Định Thông Chí, Bến Nghé còn gọi là Ngưu Chử hay Tân Bình Giang. Đây là nơi ghe thuyền tụ họp đông đúc bậc nhất miền Nam. Người Pháp thấy “Bến Nghé” khó phát âm nên dùng uy lực hành chính thay thế bằng hai tiếng “Sài Gòn” và dần dần, danh xưng này trở thành tên chính thức của cả vùng.

Ngày 5/6/1911, một sự kiện lịch sử đã khiến Bến Nhà Rồng gắn thêm một tầng nghĩa đặc biệt. Người thanh niên Nguyễn Tất Thành xuống tàu Amiral La Touche Tréville, bắt đầu hành trình tìm đường cứu nước. Từ một thương cảng, nơi này trở thành di tích lịch sử cách mạng. Sau năm 1975, Nhà Rồng được chuyển thành Bảo tàng Hồ Chí Minh - chi nhánh TP.HCM và ngày 5/6 trở thành ngày truyền thống của Cảng Sài Gòn.

Từ thập niên 2000, khi dân cư tăng mạnh và đô thị hóa nhanh, hoạt động của cảng hàng hóa giữa lòng thành phố trở nên quá tải, gây áp lực lên giao thông và môi trường. Năm 2016, toàn bộ khu cảng Nhà Rồng - Khánh Hội được di dời về Hiệp Phước, trả lại khu đất hơn 32 ha cho thành phố. Quy hoạch ban đầu định biến khu này thành tổ hợp dân cư - thương mại với 11.000 dân. Nhưng đến năm 2025, Thành ủy TP.HCM chính thức dừng chủ trương phát triển nhà ở tại đây.

Theo phương án điều chỉnh, Bến Nhà Rồng sẽ được giữ lại như không gian văn hóa Hồ Chí Minh, kết hợp công viên ven sông và các hạ tầng công cộng. Tòa nhà có đôi rồng sẽ tiếp tục tồn tại như một điểm neo ký ức đô thị, nơi thành phố nhìn lại quá khứ để định hình tương lai.

Kinh đô sông nước

Khu vực trung tâm TP.HCM hình thành từ hệ thống sông ngòi chằng chịt, trong đó sông Sài Gòn và các rạch phụ như Bến Nghé, Thị Nghè, Tàu Hủ đóng vai trò trục chính của quy hoạch. Trong sách mới ra mắt, nhà nghiên cứu Trần Hữu Phúc Tiến cho biết nơi đây từng được gọi là “Đô thành sông nước mỹ lệ” với mô hình phát triển xoay quanh thủy lộ, thương cảng và giao thông đường sông.

Từ phía vàm Bến Nghé (tức khu vực đầu rạch Thị Nghè và rạch Bến Nghé) người Pháp đã mở rộng trung tâm hành chính, thương mại theo trục chạy dọc sông Sài Gòn. Quy hoạch này tận dụng thế đất giáp nước, bố trí các chức năng đô thị gắn với cảng, nhà kho, kho than, nhà máy, cư xá và hạ tầng đường thủy.

Các tuyến rạch trong nội đô dần bị lấp để mở đường như rạch Charner thành đại lộ Nguyễn Huệ, rạch Bonard thành Lê Lợi, rạch La Somme thành Hàm Nghi. Một phần rạch Bến Nghé, đoạn từ cột cờ Thủ Ngữ đến Cầu Mống, từng là đoạn chợ sầm uất nhất khu vực, nay không còn hiện hữu trong cảnh quan đô thị.

Họa đồ toàn cảnh Sài Gòn năm 1881 do Đại úy Favre vẽ. Ảnh: Thư viện Quốc gia Pháp.

Kinh Tàu Hủ là một nhánh lớn nối sông Sài Gòn với miền Tây và giữ vai trò trục vận tải cho đến giữa thế kỷ 20. Nơi đây từng tiếp nhận hàng hóa, lúa gạo, cá khô, trái cây từ các tỉnh hạ nguồn. Các loại ghe chài, ghe bầu, thuyền thương hồ tấp nập vào ra, hình thành một hệ sinh thái buôn bán đặc trưng, với vai trò trung gian giữa nông thôn và đô thị.

Không gian này không chỉ vận hành bằng dòng chảy vật lý mà còn là dòng chảy của cư dân, thợ thuyền, dân ngụ cư. Từ Chợ Lớn qua Bến Nghé, các dòng người tạo ra chợ búa, bến tàu, xóm thợ, góp phần định hình một bản sắc xã hội đậm chất Nam Bộ. Việc lấp kênh mở đường làm mất đi cấu trúc sông nước nguyên thủy nhưng vẫn còn lưu dấu trong cách đặt tên đường và ký ức cộng đồng.

Ý niệm về Sài Gòn - TP.HCM như một “kinh đô sông nước” là kết quả của cấu trúc đô thị gắn liền với chức năng thương cảng, phương tiện di chuyển, thậm chí là đời sống tinh thần. Đây là thành phố từng phát triển nhờ thủy lộ, vận hành trên dòng chảy, định danh bằng các bến, cầu và dòng nước luân chuyển hàng hóa lẫn con người.