UAV: từ 'đôi mắt trên bầu trời' đến vũ khí chiến lược

Máy bay không người lái (UAV) đã nổi lên như một công cụ thay đổi cục diện chiến tranh hiện đại từ cách lập kế hoạch quân sự, thu thập thông tin tình báo và hoạt động chiến đấu.

Từ châu Âu đến Trung Đông, các cuộc xung đột đều chứng minh rằng UAV đang tái định hình chiến tranh hiện đại cụ thể như sau:

UAV đã phát triển nhanh chóng

Trên chiến trường, UAV đã trở thành "đôi mắt trên bầu trời", mang lại khả năng trinh sát và giám sát liên tục. Từ việc theo dõi hoạt động của đối thủ, lập bản đồ địa hình, cảnh báo sớm mối đe dọa cho đến giám sát hoạt động xuyên biên giới, UAV giúp binh sĩ có được thông tin tình báo theo thời gian thực, từ đó nâng cao đáng kể nhận thức chiến trường, theo trang web của Công ty sản xuất UAV Bonv Aero (Ấn Độ).

Từ chức năng ban đầu là trinh sát, UAV đã nhanh chóng tiến hóa thành nhiều vai trò khác nhau. Tiến sĩ Julia MacDonald (Đại học Denver, Mỹ) nhận định: "UAV có thể là đạn dược, công cụ tình báo, thậm chí là kênh tiếp tế hậu cần. Về cơ bản, chúng đang biến đổi chiến trường theo cách mà ít ai có thể tưởng tượng trong một thập niên trước".

"Tính linh hoạt, phổ biến, nhỏ gọn và nhanh nhẹn của UAV sẽ khiến nó trở thành một công cụ rất khó bị đánh bại trong một thời gian dài, mang lại lợi thế quyết định", theo trang web quốc phòng Shephard Media dẫn lời ông Eric Lenseigne, Phó chủ tịch phụ trách chiến tranh UAV của Tập đoàn công nghệ Thales (Pháp).

Tuy nhiên, sự phát triển nhanh chóng của công nghệ cũng kéo theo nhiều thách thức. Giới chuyên gia an ninh quốc phòng cảnh báo việc các thiết bị bay không người lái có giá thành thấp, dễ sản xuất và có thể được triển khai trên diện rộng đang tạo ra sức ép lớn đối với hệ thống phòng thủ truyền thống. Chi phí để phát hiện, đánh chặn và vô hiệu hóa một thiết bị UAV nhỏ gọn thường cao hơn nhiều lần so với chi phí chế tạo ra nó. Điều này đặt ra bài toán cân bằng nguồn lực mới trong chiến lược phòng thủ quốc gia.

UAV ở Ukraine và Trung Đông

Minh chứng rõ ràng nhất là cách Ukraine làm biến chuyển nhận thức quốc tế về cách UAV thay đổi cục diện chiến trường. Hồi tháng 6, chiến dịch mang "Pavutyna" (Mạng nhện) của Ukraine đã cho thấy tiềm năng lớn của UAV trong chiến tranh hiện đại. Ukraine đã bí mật ngụy trang, vận chuyển xe tải mang hàng loạt UAV góc nhìn thứ nhất (FPV) vào sâu trong lãnh thổ Nga, rồi đồng loạt phóng chúng tấn công các căn cứ chiến lược.

UAV hoạt động ở độ cao phía trên lực lượng lục quân nhưng lại thấp hơn tầm cao của máy bay tiêm kích, cường kích và ném bom. Ở độ cao này, UAV tránh được hầu hết hỏa lực bộ binh, đồng thời tránh được cả radar truyền thống. Trong chiến dịch "Mạng nhện", Ukraine đã đưa những đội UAV nhỏ vào cách đường băng Nga vài dặm. Những bệ phóng tạm thời do Ukraine lập ra ở vị trí này đã khiến Nga trở tay không kịp.

Hậu quả là nhiều máy bay ném bom Tu-95 và Tu-22 có khả năng mang vũ khí hạt nhân bị phá hủy, dù mục tiêu cách hơn 4.000 km. Thiệt hại của Nga được phía Ukraine ước tính ở mức 7 tỉ USD, theo The Kyiv Independent. Nga không xác nhận thông tin như Ukraine nói.

Không chỉ trên bộ, Ukraine còn làm thay đổi nhận thức quốc tế về sử dụng UAV trên biển. Kể từ năm 2022, UAV của hải quân Ukraine được cho là đã thành công trong việc đánh chìm hoặc gây thiệt hại cho khoảng 1/3 Hạm đội biển Đen của Nga, theo tổ chức phi lợi nhuận Hội đồng Đại Tây Dương.

Ngoài tấn công và giám sát, Ukraine còn sử dụng UAV trong các hoạt động hậu cần. Quân đội Ukraine sử dụng cả hệ thống UAV trên không và trên mặt đất để vận chuyển đạn dược, lương thực, thuốc men và các nhu yếu phẩm khác cho quân đội hoạt động ở những khu vực nguy hiểm hoặc khó tiếp cận, qua đó giảm thiểu nguy cơ quân nhân phải tiếp xúc với môi trường khắc nghiệt, theo The Wall Street Journal.

Một trường hợp điển hình khác là cách Iran sử dụng chiến thuật UAV để bào mòn hệ thống phòng không Israel. Hồi tháng 4.2024, Iran phóng tổng cộng 170 UAV nhằm vào Israel, tiếp sau đó là các đòn tấn công bằng tên lửa hành trình và tên lửa đạn đạo.

Ngày 13.6, sau khi Israel tiến hành không kích quy mô lớn với khoảng 200 máy bay chiến đấu nhằm vào các cơ sở hạt nhân của Iran, Tehran đã ngay lập tức đáp trả bằng hơn 100 UAV. Phần lớn số UAV này bị Israel đánh chặn.

Các chuyên gia thuộc Trung tâm Nghiên cứu chiến lược và quốc tế (CSIS) nhận định các đợt UAV không chỉ nhằm gây sát thương, mà còn nhằm khiến cho hệ thống phòng không quá tải, làm rối radar và khiến các trung tâm chỉ huy của Israel khó đưa ra quyết định ưu tiên đánh chặn.

Iran đã phối hợp giữa UAV giá rẻ với các loại tên lửa đạn đạo và hành trình tinh vi hơn, buộc Israel tiêu hao tài nguyên đắt đỏ để đánh chặn những mối đe dọa có chi phí sản xuất thấp hơn, từ đó suy giảm năng lực phòng thủ. Trên thực tế, một số UAV đã xuyên thủng hệ thống phòng thủ và gây thiệt hại cho cơ sở quân sự của Israel, theo Reuters.

Trong khi đó, lực lượng Hezbollah đã sử dụng UAV để nhắm mục tiêu vào cơ sở hạ tầng quân sự và dân sự của Israel, đồng thời thu thập thông tin tình báo quan trọng tại các địa điểm chiến lược.

"UAV khó bị hệ thống phòng không Israel phát hiện và phân loại ngay lập tức, có thể được phóng từ những vị trí ẩn như khe núi và bay theo những đường bay khó lường. Hezbollah đã lấy cảm hứng chiến thuật từ hiệu quả của UAV ở Ukraine", theo báo Yedioth Ahronoth của Israel. Chính vì vậy, phía Israel luôn ưu tiên chiến lược tấn công phủ đầu để ngăn nguy cơ Hezbollah triển khai các cuộc tấn công "bầy đàn" kết hợp UAV với tên lửa.

Thách thức của cuộc cách mạng UAV

Bên cạnh những bước tiến về công nghệ và năng lực tác chiến, sự bùng nổ của UAV trên chiến trường cũng đặt ra những câu hỏi về đạo đức và pháp lý trong chiến tranh hiện đại, theo Công ty BonV Aero.

Theo đó, các cuộc tấn công bằng UAV, đặc biệt trong môi trường đô thị hoặc gần khu dân cư, tiềm ẩn nguy cơ gây thiệt hại ngoài ý muốn. Việc tấn công nhầm vào dân thường không chỉ dẫn đến thương vong mà còn để lại hậu quả chính trị và phản ứng tiêu cực từ công chúng.

Ngoài rủi ro trên chiến trường, UAV còn mở ra lỗ hổng bảo mật nghiêm trọng. Các chuyên gia cảnh báo UAV có thể bị hack, bị giả mạo tín hiệu hoặc thậm chí bị đối phương chiếm quyền điều khiển khi đang bay. Điều này không chỉ ảnh hưởng tới nhiệm vụ tác chiến mà còn làm lộ dữ liệu tình báo quan trọng. Song song đó, việc tích hợp UAV vào không phận dân sự vẫn thiếu khung pháp lý rõ ràng, dễ dẫn tới xung đột pháp lý hoặc sự cố an toàn hàng không dân sự.

Khía cạnh đạo đức cũng là một trong những tranh cãi lớn nhất. UAV quân sự hoạt động gần khu vực dân sự làm dấy lên lo ngại về quyền riêng tư, khi việc giám sát có thể xâm phạm đời sống cá nhân mà không được sự đồng thuận. Đáng lo ngại hơn, xu hướng phát triển UAV tự động hóa với khả năng đưa ra quyết định chiến đấu không cần con người kiểm soát đặt ra câu hỏi "ai sẽ chịu trách nhiệm khi một UAV gây ra thương vong". Theo Công ty BonV Aero (Ấn Độ), đây chính là bài toán nan giải về trách nhiệm giải trình và vấn đề đạo đức trong kỷ nguyên chiến tranh không người lái.