Sông Tô Lịch: Từ trục văn hóa tới 'dòng sông đen'

Chợ Đồng Xuân, phố Phan Đình Phùng, Hàng Buồm, Hàng Lược… ngày nay tại Hà Nội đều từng là sông Tô Lịch. Từ trục văn hóa - tín ngưỡng quan trọng của Hà Nội, nhiều năm nay dòng sông biến thành trục xả thải, nước thường đen và bốc mùi.

Sông Tô Lịch, dòng sông từng là cội nguồn sinh ra tên gọi Hà Nội, nuôi dưỡng đời sống con người cả về mặt vật chất và tinh thần, nay dần thu hẹp trong trí nhớ và điều duy nhất được nhắc tới là mùi hôi. Sự thay đổi của dòng sông phần nào hé lộ cách con người hiện đại vô tình lãng quên mối liên kết với sông - một mạch văn hóa quan trọng.

Trong tập 1 Ven sông Tô Lịch của bộ sách 1000 điểm đến của Đồng bằng Bắc Bộ, tác giả Nguyễn Chí Công đã men theo những di tích ven sông, ghi chép về lễ hội, và kể lại những huyền thoại từng định hình đời sống Hà Nội. Tri thức - Znews đã có cuộc trò chuyện với tác giả để tìm hiểu về cách dòng sông và con người cùng nhau chung sống, gắn bó.

Cảng sông Tô Lịch tấp nập vào thế kỷ 14. Tranh của họa sĩ Thành Phong.

Sông Tô Lịch là chỗ dựa văn hóa của cả vùng

- Điều gì đã thúc đẩy ông nghiên cứu và viết sách về các di sản văn hóa trong suốt những năm qua?

- Người Việt chúng ta chưa có nhiều điều kiện để hiểu lịch sử, hiểu bản thân mình, quê hương mình, nên dễ thiếu tự tin. Tôi viết để người Việt thấy rằng chúng ta có những con sông, làng quê, đình chùa rất đẹp, chỉ là chúng đang bị che khuất bởi quy hoạch kém, những công trình xây dựng lộn xộn.

- Theo ông, Sông Tô Lịch có vai trò thế nào với Thăng Long xưa và Hà Nội ngày nay?

- 2.000 năm trước, sông Tô Lịch chính là nguồn sống, là con đường giao lưu của người dân. Ngày nay người ta thấy sông Tô Lịch hôi thối, nhưng thực ra trong suốt cả nghìn năm đầu tiên được ghi nhận trong lịch sử, nó luôn to và đẹp. Nó đảm nhiệm hai nhiệm vụ: một là giao lưu buôn bán, hai là bảo vệ Thăng Long.

Bản đồ Hồng Đức (1490) vẽ La Thành men theo sông Tô Lịch. Ảnh: Báo Người Hà Nội.

Thăng Long khi xưa bốn mặt đều có sông: một mặt là sông Hồng, mặt kia là sông Tô Lịch bao quanh. Một cửa chính của sông là khu chợ Gạo ngày nay, xưa đó vốn là bến thuyền, nơi phố Hàng Buồm bên cạnh bán buồm. Người Pháp sau này không hiểu, lấp sông nên sông mới hôi thối như vậy.

Vua Lý Thái Tổ năm xưa đi tới làng Bưởi, ông thấy sông Thiên Phù và sông Tô Lịch giao nhau, tiện lợi cho giao thông nên quyết định đóng đô. Ta thấy đình chùa đều tập trung dọc theo sông Tô Lịch. Các làng nghề cũng từ đó mà phát triển.

Như vậy, sông Tô Lịch không chỉ là một con sông. Nó là trục hình thành Thăng Long, là nơi khởi phát các làng nghề, là chỗ dựa cho văn hóa - tín ngưỡng - xã hội của cả vùng. Bởi vậy tôi chọn sông Tô Lịch để viết trong tập đầu tiên. Cũng không phải ngẫu nhiên mà nhân vật Tô Lịch được tôn là Thành hoàng, thậm chí là Thành hoàng đầu tiên của cả nước.

- Sông Tô Lịch từ chỗ là biểu tượng tín ngưỡng, được con người tôn sùng, nay hoặc bị lấp, hoặc thành nơi xả thải. Ánh nhìn của con người về dòng sông thay đổi liệu có phản ánh sự đổi thay nào trong đời sống tinh thần?

- Ngày xưa, dòng sông là chỗ dựa tinh thần và vật chất. Ngày nay, chúng ta lại coi sông như nơi xả thải. Chúng ta đang mất đi nhiều ký ức văn hóa trong dân gian.

Sông giữ những yếu tố gắn bó với đặc trưng của dân tộc. Đặc trưng của chúng ta là nước. Đi đường thủy, trồng cây lúa. Bánh chưng, bánh giầy đều liên quan đến cây lúa, hạt gạo. Trước hết, sông mang tới lợi ích về mặt sinh kế.

Về mặt tín ngưỡng, người Việt thờ Thủy thần. Với những nơi lấy nông nghiệp làm kế sinh nhai thì việc thờ Thủy thần vô cùng quan trọng.

Bây giờ phần tín ngưỡng, phần tâm linh của sông ấy được giữ lại thông qua những lễ hội. Bánh giầy, thanh gươm, áo bào... tất cả đều gắn với những câu chuyện. Những câu chuyện tạo dựng nên niềm tin. Niềm tin lại tạo nên sức mạnh dân tộc.

Muốn tự tin, muốn có bản lĩnh, con người phải giữ được ký ức, phải có những câu chuyện để kể về chính mình và quê hương. Nếu không, chúng ta sẽ mất dần bản sắc, sống thực dụng, và rồi đánh mất cả niềm tin.

Tác giả Nguyễn Chí Công. Ảnh: Thúy Hạnh.

"Mọi dòng sông đều phải chảy, nếu đứng lại là dòng sông chết"

- Hà Nội đang thực hiện dự án cải tạo, bổ cấp nước sạch để “hồi sinh” sông Tô Lịch. Ông có góp ý nào với dự án này không?

- Thứ nhất, ta cần di chuyển khu công nghiệp ra chỗ khác, vì nước thải công nghiệp giết hết sinh vật. Thứ hai, phải tách riêng hệ thống nước. Nước mưa một đường, nước cống một đường. Nước cống cần phải đưa vào ống để xử lý, chứ không xả thẳng.

Mọi dòng sông đều phải chảy, nếu đứng lại là dòng sông chết. Sông Tô Lịch cũng không ngoại lệ. Vậy nên thứ ba là phải để cho sông chảy. Sông Tô Lịch chết là vì bị chặn lại, chỉ còn nước mưa dồn xuống, nước cống bẩn không xử lý.

Thứ tư là cần tăng số lượng cây xanh ở khu vực xung quanh lên, tăng lượng nước sạch lên.

Và cuối cùng, quan trọng nhất là ý thức người dân không xả rác ra sông. Cải tạo sông không phải chỉ làm một lần, mà phải liên tục thay đổi, duy trì lâu dài, vừa khoa học vừa gắn với văn hóa. Có như vậy, sông Tô Lịch mới sống lại được.