Nước cờ kép của Bắc Kinh giữa cuộc chiến thuế quan mới với Mỹ

Sau khi áp kiểm soát xuất khẩu đất hiếm, Trung Quốc không chỉ đối phó khéo léo với Nhà Trắng mà còn dường như đang đánh cược với cả Tòa án Tối cao Mỹ - nơi có thể làm lung lay “vũ khí thuế quan” của ông Trump.

Hôm 9/10, Bắc Kinh công bố loạt biện pháp kiểm soát xuất khẩu đất hiếm trên diện rộng. Chỉ một ngày sau, Tổng thống Mỹ Donald Trump đáp trả bằng lời đe dọa áp thuế 100% lên hàng hóa Trung Quốc - chồng thêm vào các mức thuế đã tồn tại, và hủy cuộc gặp được mong đợi từ lâu với Chủ tịch Tập Cận Bình.

Diễn biến dồn dập ấy khép lại mùa hè yên ả hiếm hoi, khi hai nền kinh tế lớn nhất thế giới tạm “đình chiến”, còn ông Trump liên tục có những phát ngôn thiện chí với Bắc Kinh. Chỉ ba tuần trước, ông Trump còn mô tả cuộc điện đàm với ông Tập là “rất hiệu quả” và hai bên thống nhất gặp mặt trực tiếp tại Hàn Quốc vào cuối tháng 10.

Sau khi cuộc chiến thương mại Mỹ - Trung bất ngờ nóng trở lại, toàn cầu đều đang đặt một câu hỏi lớn: Chuyện gì đã trật nhịp?

Phép thử mới

Căng thẳng thương mại Mỹ - Trung leo thang trở lại từ ngày 29/9, sau khi Bộ Thương mại Mỹ bất ngờ ban hành “quy tắc liên kết” (affiliates rule) và áp dụng ngay lập tức. Quy định mới này mở rộng kiểm soát xuất khẩu đối với hàng nghìn doanh nghiệp nước ngoài có từ 50% cổ phần trở lên do các thực thể nằm trong danh sách cấm của Mỹ nắm giữ hoặc chi phối. Dù không trực tiếp nhắc đến Trung Quốc, nhiều công ty nước này bị tác động rõ rệt.

Chính vì vậy, việc Trung Quốc bổ sung biện pháp kiểm soát xuất khẩu đất hiếm được xem như một đòn đáp trả mang tính chiến lược

Trong khi đó, theo giới quan sát, Bắc Kinh sau nhiều tháng cảm thấy chiếm ưu thế dường như đang “thử độ chịu đựng” của Nhà Trắng - bên vốn coi thương lượng là trọng tâm.

Đây chính là kịch bản giới phân tích từng cảnh báo: sự tự tin ở Bắc Kinh gặp phải sự nóng vội của Washington.

Chuyên gia Craig Singleton từ Quỹ Phòng vệ Dân chủ nhận định.

Chiến dịch gây sức ép của Trung Quốc cũng nhắm tới các khu vực nhạy cảm về chính trị ở Mỹ, như việc tẩy chay đậu nành và nông sản từ các bang thân Trump - chiêu thức từng được Bắc Kinh sử dụng trong nhiệm kỳ đầu của ông. Hai bên thậm chí còn dọa áp phí cảng lẫn nhau cho tàu thuyền cập bến từ 14/10.

Tuy nhiên, nhiều cựu quan chức cho rằng việc ông Trump chỉ tập trung vào thâm hụt thương mại như những lần áp thuế trước đó có thể khiến Washington bỏ qua khía cạnh chiến lược và công nghệ sâu hơn trong mối quan hệ với Bắc Kinh.

“Trước đây, các yếu tố kinh tế và an ninh quốc gia được cân bằng có chủ ý hơn. Còn giờ đây, mọi thứ chỉ là giải quyết theo từng khủng hoảng”, một cựu quan chức nói.

Các quy định mới của Trung Quốc vượt xa những lệnh hạn chế cũ, yêu cầu phải có giấy phép cho mọi công nghệ liên quan đến khai thác, tinh luyện và tách đất hiếm, đồng thời cấm công dân Trung Quốc cung cấp “hỗ trợ đáng kể” cho các hoạt động tương tự ở nước ngoài.

Theo các chuyên gia, mục tiêu của Bắc Kinh là nhắc nhở Washington rằng sự phụ thuộc kinh tế lẫn nhau có thể nhanh chóng bị biến thành công cụ gây sức ép. “Đây chẳng khác nào đặt súng lên bàn đàm phán”, ông Geoffrey Gertz, cựu Giám đốc Kinh tế Quốc tế của Hội đồng An ninh Quốc gia thời Biden, ví von.

Đất hiếm được coi là một lợi thế chiến lược của Trung Quốc trong cuộc đối đầu với Mỹ. Ảnh: Reuters.

Mặc dù ông Trump từng ký sắc lệnh yêu cầu mở rộng sản xuất khoáng sản trong nước, các chuyên gia thừa nhận việc này phải mất nhiều năm mới có thể giảm phụ thuộc vào nguồn cung Trung Quốc.

“Mỹ quá quen với việc nhập khẩu từ nước khác giống như một người nghiện cần phải cai nghiện. Thực tế, vấn đề này đã tồn tại suốt 20 năm. Và chúng ta vẫn chưa ý thức hết mức độ rủi ro”, một chuyên gia trong ngành đất hiếm nói với Politico.

Ông Bradley Martin thuộc RAND Corporation cho rằng Trung Quốc đang đặt cược rằng Mỹ không thể khắc phục tình trạng này trong thời gian ngắn. “Cán cân dễ tổn thương đang nghiêng về phía Washington vì chúng ta cần mua nhiều hơn họ cần bán”.

Cây gậy và củ cà rốt

Sau hơn một ngày suy tính về tuyên bố áp thuế 100% từ phía ông Trump, Trung Quốc đã phản pháo lại Washington. Trong tuyên bố ngày 12/10, Bộ Thương mại nước này bày tỏ “lấy làm thất vọng sâu sắc”.

Bắc Kinh cáo buộc chỉ trong “20 ngày kể từ vòng đàm phán gần nhất”, phía Mỹ đã liên tục áp đặt “một loạt biện pháp hạn chế mới” lên doanh nghiệp Trung Quốc.

Theo lập luận của Trung Quốc, các quy định mới không phải “lệnh cấm toàn diện” mà là “biện pháp cần thiết để bảo vệ an ninh và ổn định chuỗi cung ứng toàn cầu”. Họ cũng nhấn mạnh rằng đất hiếm có nhiều ứng dụng quân sự, nên việc kiểm soát xuất khẩu chính là hành động “trách nhiệm của một cường quốc lớn” nhằm “bảo vệ hòa bình thế giới”, theo Economist.

Tuy nhiên, giữa lúc thể hiện sức mạnh, Bắc Kinh vẫn phát tín hiệu muốn hạ nhiệt. Phát ngôn viên Bộ Thương mại Trung Quốc cho biết nước này sẵn sàng hợp tác với Mỹ để thiết lập “cơ chế đối thoại kiểm soát xuất khẩu”, nhằm duy trì “an ninh và ổn định của chuỗi cung ứng toàn cầu”.

Giới quan sát nhận định đây không chỉ là lời nói suông. Việc Mỹ tạm dừng xuất khẩu ethane - nguyên liệu chủ chốt của ngành hóa dầu Trung Quốc - hồi đầu năm đã cho thấy Washington cũng có thể “vũ khí hóa” xuất khẩu để gây sức ép kinh tế ngược lại.

“Cây gậy đi kèm củ cà rốt. Trung Quốc đang ám chỉ rằng cả hai bên nên hợp tác để đảm bảo chuỗi cung ứng ổn định và bền vững, thay vì hành động manh mún”, giáo sư Marc Busch, cố vấn thương mại từng phục vụ Văn phòng Đại diện Thương mại Mỹ, bình luận.

Bài đăng trên mạng xã hội Truth Social hôm 12/10 của ông Trump khẳng định nước này “muốn giúp Trung Quốc, chứ không phải gây tổn hại”.

Phía Mỹ cũng có hành động xoa dịu tương tự. Trên mạng xã hội Truth Social, ông Trump sau đó đăng tải thông điệp ám chỉ khả năng nhượng bộ dành cho Chủ tịch Tập Cận Bình, nhưng cũng kèm theo lời cảnh báo rằng một cuộc chiến thương mại toàn diện sẽ gây tổn hại cho Trung Quốc.

Trong khi đó, Phó Tổng thống Vance khẳng định Mỹ đang giữ thế thượng phong trong cuộc chiến thương mại với Trung Quốc, song vẫn để ngỏ khả năng đối thoại nếu Bắc Kinh “chọn con đường lý trí”.

Thức tế, nếu căng thẳng thương mại tiếp tục leo thang có thể kéo nền kinh tế Mỹ vào vòng xoáy khó lường, khi nước này vẫn phụ thuộc lớn vào nguồn nguyên liệu công nghiệp và hàng tiêu dùng từ Trung Quốc.

“Siết xuất khẩu đất hiếm mới chỉ là một phát súng cảnh báo. Trung Quốc vẫn chưa đụng đến dược phẩm, công nghệ sinh học hay hóa chất”, ông Cameron Johnson, đối tác cấp cao tại công ty tư vấn chuỗi cung ứng Tidalwave Solutions ở Thượng Hải, nhận định.

Nước cờ của Bắc Kinh

Dẫu vậy, theo ông Josh Lipsky, Giám đốc chương trình Kinh tế quốc tế của Atlantic Council, bước leo thang mới nhất giữa Washington và Bắc Kinh không chỉ là cuộc đối đầu thương mại, mà còn có thể liên quan đến những toan tính pháp lý sâu xa hơn.

Ông Lipsky cho rằng có một yếu tố mà nhiều nhà phân tích dường như bỏ qua trong toàn cảnh này: Tòa án Tối cao Mỹ.

Quyền áp thuế của ông Trump đang được xem xét trên Tòa án Tối cao Mỹ. Ảnh: Reuters.

Ngay tuần đầu tháng 11, Tòa án Tối cao Mỹ sẽ xem xét vụ kiện đầu tiên về việc tổng thống sử dụng quyền áp thuế. Mốc thời gian này chỉ cách cuộc gặp Trump - Tập vài ngày, thậm chí vài giờ.

Nếu trong quá trình tranh luận công khai, các thẩm phán đưa ra nhận định bất lợi, vị thế thương lượng của ông Trump có thể bị suy yếu ngay trong thời gian thực. Điều trớ trêu là công cụ mà ông vừa sử dụng hôm 10/10 đe dọa áp thuế 100% lên hàng Trung Quốc có thể không còn hợp pháp để ông sử dụng khi phán quyết được đưa ra (dự kiến trong vài tháng tới).

Dù Nhà Trắng khẳng định họ có “kế hoạch dự phòng”, song không công cụ nào mang sức nặng tương đương quyền hạn thương mại của tổng thống Mỹ theo Đạo luật Quyền hạn Kinh tế Khẩn cấp Quốc tế (IEEPA) - nền tảng pháp lý mà chính quyền Trump đang dựa vào trong toàn bộ chiến lược với Trung Quốc.

Đôi khi, muốn hiểu thế cờ, cần lùi lại một bước để nhìn toàn bàn. Nếu cả Washington lẫn Phố Wall đều đang bối rối trước phản ứng có vẻ “bốc đồng” của Bắc Kinh, có lẽ nên tự hỏi: họ thực sự đang theo dõi điều gì?

“Câu trả lời có thể nằm ở Tòa án Tối cao”, Josh Lipsky kết luận.