Chọn sách cho năm học mới ra sao để con vượt qua ‘hội chứng sợ đọc’?

Khi chọn sách cho con, các phụ huynh dường như luôn mắc kẹt giữa việc tôn trọng sự tự do, sở thích của trẻ với trách nhiệm định hướng giáo dục của bậc cha mẹ.

Học sinh trường Lương Thế Vinh, Hà Nội đọc sách tại thư viện. Ảnh: Việt Hà.

Một năm học mới đã đến, bài toán “làm sao để trẻ con đọc sách nhiều hơn?” lại một lần nữa dấy lên. Người lớn băn khoăn, liệu sách vở còn có thể cạnh tranh với điện thoại, tivi, TikTok?

Trái với nhiều quan điểm cho rằng trẻ em ngày nay ngại đọc sách, các chuyên gia giáo dục và xuất bản đã có cái nhìn xác đáng hơn về thực trạng đọc hiện nay: trẻ ham đọc khi và chỉ khi được chọn loại sách phù hợp.

Thời gian ngày càng eo hẹp, kỹ năng chọn sách càng cần thiết

Trong cuốn sách Nuôi dưỡng một người đọc tí hon, tiến sĩ Nguyễn Thị Ngọc Minh đã nhận định trẻ em hiện nay lớn lên trong một môi trường hoàn toàn khác biệt với tuổi thơ của bố mẹ - tức cách đây khoảng 30 năm trước.

Trước đây, tuổi thơ trẻ em Việt không có tivi, không có mạng Internet, thậm chí không có báo chí, sách vở nhiều, không phải đi học thêm sáng tối, cũng có nhiều thời gian cuối tuần hơn.

Ngày nay, trẻ em không còn thời gian để đọc và vui chơi. Sau cả ngày đi học, trẻ tiếp tục trải qua 2-3 tiếng ở lớp học thêm, rồi về nhà làm bài tập. Cuối tuần, trẻ lại phải tranh thủ phát triển kỹ năng mềm, tham gia hoạt động xã hội, các lớp năng khiếu, ngoại ngữ… Trẻ thiếu cả thời gian nghỉ ngơi, vui chơi, chưa nói tới có thời gian thoải mái đầu óc để đọc.

Nhà thơ Trần Đăng Khoa, tại buổi tọa đàm Nhà xuất bản Giáo dục Việt Nam trong sự nghiệp phát triển văn hóa đọc cho học sinh - sinh viên diễn ra mới đây vào 29/8, cho rằng để trẻ yêu sách, cần có thời gian phù hợp để trẻ đọc sách.

Dù vậy, đây là một vấn đề khó giải quyết. Trước mắt, cần dạy trẻ kỹ năng chọn sách phù hợp để đọc, nhằm tối ưu thời gian vốn đã eo hẹp của trẻ. Cô Nguyễn Thị Thu Hà - Hiệu trưởng Trường Trung học cơ sở Trưng Vương - đã nhận định như vậy trong buổi Tọa đàm.

Tại trường THCS Trưng Vương, kỹ năng chọn sách được dạy như một kỹ năng thiết yếu cho học sinh. Chọn sách sao cho phù hợp từng độ tuổi, đáp ứng nhu cầu đọc là một thực hành mà bố mẹ hay học sinh đều cần nắm vững.

Chọn sách cần cân bằng nhu cầu của trẻ và định hướng của người lớn

Theo cô Nguyễn Thị Ngọc Minh, tinh thần chung của việc chọn sách cho trẻ là cần cân bằng giữa nhu cầu cá nhân của trẻ và định hướng mong muốn của phụ huynh. Thí dụ, trẻ có nhu cầu giải trí sau giờ học, bố mẹ cũng không nên ép trẻ đọc thêm các cuốn sách kinh điển ngay mà nên chọn thời gian phù hợp.

Nếu những cuốn sách gối đầu giường của nhiều thế hệ Việt như Góc sân và khoảng trời, Dế Mèn phiêu lưu ký, có thể kém thu hút với trẻ hơn so với các câu chuyện bối cảnh học đường gần gũi như Chú bé nhút nhát, Nhóc Nicolas, Doraemon, bố mẹ cũng cần có tâm lý cởi mở, chấp nhận.

Đồng thời, mỗi đứa trẻ lại có những thiên hướng bẩm sinh khác nhau, nên khi chọn sách, bố mẹ và trẻ cũng nên chú ý sở thích cá nhân. Theo cô Ngọc Minh, trẻ có trí thông minh logic thường thích các cuốn sách khoa học, phi hư cấu; trẻ có trí thông minh nội tâm lại thường thích sách văn học; trẻ có tài năng về hình ảnh thường bị hấp dẫn bởi sách có tranh vẽ; trong khi trẻ thích tương tác xã hội lại thích sách về lịch sử, danh nhân.

Thiếu nhi chọn sách tại Thư viện Hà Nội. Ảnh: Việt Hà.

Ngoài tinh thần chung như vậy, mỗi độ tuổi lại có tâm sinh lý thay đổi nên việc chọn sách cũng sẽ có "chiến lược" theo từng giai đoạn.

Trước hết, Lớp Một là thời điểm “bước ngoặt”, bởi trẻ có vốn từ vựng tăng vọt, tạo sự tăng trưởng tương đương về tri thức và năng lực nhận thức thế giới. Tuy nhiên, đây cũng là một thời điểm nhạy cảm bởi trẻ dễ thiếu tự tin trong việc đọc nếu trên lớp bạn bè đã biết đọc quá sớm, hoặc giáo viên dạy tốc độ nhanh.

Trong những bước đầu tiên này của hành trình đọc, bố mẹ nên chọn sách có chủ đề gần gũi như trường học, bạn bè, dung lượng không quá 30 trang, câu chuyện ngộ nghĩnh, ngôn từ đơn giản, phông chữ kích thước lớn.

Thời điểm Lớp Hai, hầu hết trẻ đã có thể đọc trơn tru các cuốn sách. Dù vậy, đây lại là thời điểm trẻ gặp hội chứng lười đọc, sợ đọc. Theo Tiến sĩ Nguyễn Thị Ngọc Minh, giai đoạn này mắt trẻ mới thích nghi với con chữ, não bộ và toàn cơ thể cũng mới thích nghi với việc đọc. Đây là một quá trình phức tạp, khiến trẻ phải vật lộn trong thời gian đầu.

Các cuốn sách nên chọn trong giai đoạn này cần khuyến khích sự hứng thú, động lực và cảm giác tự hào khi đọc hiểu được của trẻ. Truyện tranh, truyện cười cũng có thể là lựa chọn tốt để giảm tải sự căng thẳng của não bộ.

Từ Lớp Bốn trở đi, trẻ đã có khả năng trở thành người đọc độc lập, có gu đọc riêng. Mỗi lựa chọn sách độc lập của trẻ đều là một bước tiến quan trọng trong hành trình trẻ khám phá về bản thân, về thế giới. Bố mẹ có thể cùng trẻ chọn sách, lập ra thời gian biểu đọc sách để cân bằng giữa các loại sách giải trí với các sách có hàm lượng kiến thức lớn hơn.

Thư viện nhà trường cũng cần có kỹ năng chọn sách

Bàn về kỹ năng chọn sách, tiến sĩ Nguyễn Đăng Điệp - Chủ tịch Hội đồng Lý luận Văn học - Hội Nhà văn Việt Nam, Nguyên Viện trưởng Viện Văn học cho rằng kể cả thư viện nhà trường cũng cần biết chọn sách. Ông Điệp nhận định có 5 loại sách mỗi thư viện tại trường cần có: sách nghiên cứu, sách văn hóa - nghệ thuật, sách liên ngành khoa học - kinh tế - công nghệ, sách ngoại ngữ và sách giải trí.

Nhà thơ Trần Đăng Khoa (trái) và Tiến sĩ Nguyễn Đăng Điệp - Chủ tịch Hội đồng Lý luận Văn học - Hội Nhà văn Việt Nam (phải) tại buổi Tọa đàm. Ảnh: Thúy Hạnh.

Theo tiến sĩ, 5 loại sách này đáp ứng được các nhu cầu phát triển tâm lý, nhận thức của trẻ. Sách nghiên cứu cung cấp cho trẻ cách tiếp cận vấn đề, trong khi đó sách văn hóa - nghệ thuật lại mang tri thức về con người, xã hội.

Sách liên ngành khoa học - kinh tế - công nghệ lại là một thứ thiết yếu cho mỗi công dân thời đại này, bởi thế giới đang phát triển theo tư duy liên ngành. Sách ngoại ngữ, song ngữ vừa cho phép trẻ nhìn ra thế giới, lại vừa là cơ hội tự nhìn lại dân tộc mình. Sách giải trí giúp trẻ cân bằng sau giờ học, có thời gian nuôi dưỡng niềm vui tuổi thơ.

Giai đoạn đầu đời, mỗi cuốn sách đều có tác động không nhỏ với trẻ. Nhiều người trưởng thành vẫn nhớ về những cuốn sách đầu tiên họ đọc, nói rằng nó đã truyền cảm hứng ra sao tới suốt phần đời còn lại. Bởi vậy, khi chọn sách, bố mẹ cần cân bằng giữa nhu cầu của trẻ và định hướng giáo dục từ gia đình, nhà trường; từ đó trẻ có thể trở thành người đọc trọn đời, phát triển niềm yêu mến tự nhiên với sách vở, tri thức.