Cách các quốc gia trở nên giàu có

Adam Smith chỉ ra rằng cội nguồn sự giàu có của các quốc gia không nằm ở kho báu hay chính sách can thiệp áp đặt, mà ở năng suất lao động, ở sự tự do trao đổi, và ở khả năng tổ chức xã hội dựa trên luật pháp công bằng.

Xuất bản năm 1776, Một truy vấn về bản chất và nguyên nhân thịnh vượng của các quốc gia (An Inquiry into the Nature and Causes of the Wealth of Nations) - thường được gọi tắt là Sự thịnh vượng của các quốc gia của Adam Smith (1723-1790) là một trong những tác phẩm quan trọng nhất trong kinh tế học, có ảnh hưởng sánh ngang Newton trong vật lý học, hay Darwin trong sinh vật học.

Lao động là nguồn gốc thực sự của của cải

Sự thịnh vượng của các quốc gia được thai nghén trong bối cảnh Cách mạng Công nghiệp và được viết trong bối cảnh các nền kinh tế châu Âu thời đó đang bị chi phối bởi chủ nghĩa trọng thương - một học thuyết cho rằng của cải quốc gia được đo bằng lượng vàng bạc tích lũy, và rằng chính phủ cần can thiệp mạnh mẽ vào xuất - nhập khẩu nhằm đạt thặng dư thương mại.

Tác phẩm của Adam Smith đã bác bỏ những quan điểm này, đồng thời trình bày một tầm nhìn toàn diện về những quy luật vận hành của nền kinh tế thị trường tự do, đồng thời, lý giải cách thức các quốc gia trở nên thịnh vượng thông qua sản xuất, thương mại và tự do kinh tế.

Bản dịch tiếng Việt tác phẩm do Omega+ thực hiện dựa trên ấn bản năm 1789. Ảnh: O.P.

Sự thịnh vượng của các quốc gia gồm năm quyển, mỗi quyển tập trung vào một chủ đề lớn có liên hệ chặt chẽ với nhau: Quyển I: Về sức lao động; Quyển II: Về vốn; Quyển III: Về tiến trình của sự thịnh vượng ở các quốc gia; Quyển IV: Về các hệ thống kinh tế chính trị khác nhau; Quyển V: Về vai trò và nhiệm vụ của nhà nước.

Trong quyển I, Adam Smith nhận thức sâu sắc rằng chuyên môn hóa và phân công lao động sẽ đem lại năng suất vượt trội. Ông đã mở đầu bằng ví dụ về một xưởng sản xuất đinh ghim: nếu một công nhân làm tất cả các công đoạn, họ có thể chỉ làm ra vài chiếc đinh ghim mỗi ngày; nhưng nếu công việc được chia nhỏ và mỗi công nhân chuyên môn hóa vào một khâu, thì cả nhóm có thể sản xuất hàng nghìn chiếc.

Theo Smith, chính phân công lao động đã tạo ra bước nhảy vọt về năng suất lao động, từ đó làm gia tăng của cải. Tuy nhiên, mức độ phân công phụ thuộc vào quy mô thị trường. Thị trường càng mở rộng thì phân công càng sâu, và năng suất càng tăng.

Adam Smith cũng bàn đến cơ chế giá trị, phân biệt giữa “giá trị sử dụng” và “giá trị trao đổi”. Ông nổi tiếng với mệnh đề coi lao động là thước đo cơ bản của giá trị: “Không phải vàng bạc, mà chính sức lao động, mới là cái giá ban đầu để mua tất cả của cải trên thế giới”. “Mọi giá trị, xét đến cùng, đều xuất phát từ công sức con người; tiền tệ chỉ là phương tiện trung gian đại diện cho một lượng lao động nhất định có thể quy đổi ra hàng hóa”.

Bên cạnh việc khẳng định rằng lao động là nguồn gốc thực sự của của cải, Smith còn phân tích ba nguồn thu nhập chính của xã hội: tiền công lao động, lợi nhuận và địa tô - sau này trở thành cốt lõi của kinh tế học cổ điển.

Trong quyển II, Adam Smith chuyển sang phân tích vốn. Theo ông, Vốn gồm vốn phục vụ tiêu dùng trước mắt và vốn dùng để đầu tư sinh lời (gọi là tư bản). Tư bản được chia thành hai phần: tư bản “cố định” (máy móc, nhà xưởng, công cụ) và tư bản “lưu động” (nguyên liệu, tiền lương, hàng hóa tồn kho). Sự tích lũy vốn (Tích lũy tư bản), theo ông, là chìa khóa mở rộng sản xuất, bởi vốn tạo điều kiện để lao động trở nên hiệu quả hơn.

Smith cũng nhấn mạnh vai trò của tiết kiệm và tái đầu tư. Thay vì tiêu dùng xa xỉ, việc tiết kiệm để tái sản xuất mới thực sự làm tăng của cải quốc gia. Ông dành nhiều phân tích cho hệ thống tín dụng, ngân hàng, và lưu thông tiền tệ - những yếu tố mới mẻ trong nền kinh tế đang chuyển mình sang thương nghiệp và công nghiệp.

Dòng hàng hóa và dịch vụ của một quốc gia - Thước đo của sự giàu có

Trong quyển III, Adam Smith khảo sát sự phát triển của châu Âu sau sự sụp đổ của Đế chế La Mã, chỉ ra rằng sự thịnh vượng đã phát triển không đồng đều. Các thiết chế phong kiến, luật lệ bất hợp lý, đặc quyền và ràng buộc giai cấp đã kìm hãm sự phát triển của nông nghiệp và thương mại. Ông phân tích quá trình chuyển dịch từ nền kinh tế nông nghiệp sang công nghiệp và thương nghiệp, đồng thời nhấn mạnh tính tự phát, không do kế hoạch hóa từ trên xuống, mà là kết quả của những động lực nội tại trong xã hội. Điều này phản ánh quan điểm rộng hơn của Smith về trật tự tự nhiên - rằng sự thịnh vượng phát triển tốt nhất khi các cá nhân được tự do theo đuổi lợi ích của mình.

Tượng Adam Smith ở Edinburgh. Ảnh: Medium.

Trong quyển IV, Adam Smith trực diện phê phán chủ nghĩa trọng thương, coi đó là một hệ thống tư tưởng sai lầm vì đồng nhất sự thịnh vượng với kim loại quý.

Ông lập luận rằng của cải không nằm ở tiền tệ, mà ở tổng sản lượng mà một quốc gia sản xuất và tiêu dùng - tức là “dòng hàng hóa và dịch vụ” mà quốc gia đó tạo ra. Do đó, tối đa hóa của cải không phải nhờ tích trữ vàng bạc, mà bằng cách gia tăng năng suất và thương mại. Ông chỉ ra rằng thương mại quốc tế không phải là trò chơi có tổng bằng không, mà có thể đem lại lợi ích cho cả hai bên.

Trái với cách hiểu giản đơn rằng Smith chỉ tin vào “bàn tay vô hình” (được ông mô tả như một cơ chế tự điều chỉnh trong nền kinh tế thị trường tự do, nơi mỗi cá nhân theo đuổi lợi ích của mình nhưng lại vô tình thúc đẩy lợi ích chung cho toàn xã hội) và muốn nhà nước đứng ngoài mọi can thiệp, quyển V cho thấy một quan điểm tinh tế hơn. Smith thừa nhận rằng, thị trường tự do là cơ chế quan trọng, nhưng nhà nước vẫn có những vai trò không thể thiếu.

Ông chỉ ra ba chức năng cơ bản của chính quyền: bảo vệ quốc gia khỏi ngoại xâm (quốc phòng), duy trì công lý và pháp luật (tư pháp), và xây dựng các hạ tầng công cộng mà tư nhân không có khả năng hoặc động cơ để thực hiện. Những gợi ý này cho thấy Smith đã đặt nền móng cho khái niệm “lợi ích chung” (common good) trong kinh tế học hiện đại.

Tóm lại, Sự thịnh vượng của các quốc gia không chỉ là một công trình kinh tế học, mà còn là một bản tuyên ngôn tư tưởng, phản ánh khát vọng lý giải trật tự xã hội bằng những nguyên lý phổ quát. Adam Smith đã chỉ ra rằng cội nguồn của sự thịnh vượng không nằm ở kho báu hay chính sách can thiệp áp đặt, mà ở năng suất lao động, ở sự tự do trao đổi, và ở khả năng tổ chức xã hội dựa trên luật pháp công bằng.

250 năm trôi qua, tác phẩm vẫn còn nguyên sức sống: nhiều nguyên lý được giảng dạy trong các khóa kinh tế nhập môn, nhiều khái niệm vẫn là nền tảng của tư duy chính sách. Dù thế giới ngày nay phức tạp hơn nhiều so với thế kỷ 18, Sự thịnh vượng của các quốc gia vẫn nhắc nhở chúng ta rằng để hiểu về kinh tế, cần bắt đầu từ những nguyên lý cơ bản nhất như lao động, thị trường, trật tự xã hội...