Bến Nhà Rồng từ thương cảng lịch sử đến 'đất vàng' ven sông Sài Gòn

Cuối tuần qua, tại hội nghị tổng kết 50 năm văn học - nghệ thuật TP HCM, Bí thư Thành ủy Trần Lưu Quang cho biết Thường trực Thành uỷ đã thống nhất dừng chủ trương giao đất cho nhà đầu tư làm dự án nhà ở khu vực Bến Nhà Rồng.

Theo đó, không gian văn hóa Hồ Chí Minh sẽ mở rộng ở Bến Nhà Rồng, phần còn lại của khu đất được quy hoạch thành công viên, kết hợp mở rộng đường Nguyễn Tất Thành và phát triển các dịch vụ công cộng, không phát triển nhà ở.

Khu vực Bến Nhà Rồng tiếp giáp với quận 1 cũ, cách phố đi bộ Nguyễn Huệ, Bến Bạch Đằng vài trăm mét. Nơi đây, ngay khi chiếm thành Gia Định năm 1859, người Pháp đã nhận ra vị trí đắc địa, thuận lợi giao thương của khu vực và lên kế hoạch xây cảng. Sông Sài Gòn đủ cho tàu thuyền lớn qua lại, cách biển 83 km.

Gần ba năm sau, hãng vận tải Messageries Maritimes, doanh nghiệp hàng hải lớn nhất thời bấy giờ được chính quyền Pháp giao xây dựng cảng. Nhà Rồng là một trong các bến thuộc thương cảng Sài Gòn. Ngoài 3 cầu tàu dọc sông Tàu Hũ, khu vực có biệt thự hai tầng là trụ sở của hãng. Toà nhà xây theo lối kiến trúc phương Tây nhưng trên nóc nhà gắn hai con rồng theo mô típ "lưỡng long chầu nguyệt". Đây cũng là lý do tên gọi Nhà Rồng được giới bình dân Sài Gòn đặt cho bến cảng.

Ngoài Nhà Rồng, văn phòng, cư xá, tổng khố, nhà máy, kho than, giếng nước, bến đậu được gấp rút xây dựng. Ngày 23/11/1862, tàu hơi nước đầu tiên của công ty này đã khai trương tuyến đường biển từ Pháp tới bến cảng Nhà Rồng. Cột mốc đánh dấu cảng thông thương với quốc tế dưới tên gọi là Port de Commerce de Sai Gon. Từ đây, hàng hóa, thư tín, hành khách từ Sài Gòn nối liền với thế giới.

Từ năm 1879, do có vị trí quan trọng cả về quân sự lẫn kinh tế, cảng Sài Gòn được đầu tư thành một cảng lớn, gồm quân cảng và thương cảng. Trong đó, quân cảng dài hơn 537 m trải dài từ nhà máy Ba Son tới công trường Mê Linh ngày nay.

Trong khi đó thương cảng ngày càng mở rộng về phía Khánh Hội. Năm 1914, do nhu cầu cập bến của các tàu lớn, thương cảng Sài Gòn được nối dài đến ngã ba Kênh Tẻ (cầu Tân Thuận ngày nay). Khoảng 8 năm sau, cảng Chợ Lớn sáp nhập vào thương cảng Sài Gòn, tạo thành một hệ thống đường thủy và cửa khẩu hoàn chỉnh, quy mô cảng lên đến 386 ha.

Đến năm 1939, Sài Gòn trở thành cảng đứng hàng thứ 7 trong số các thương cảng của người Pháp, chuyên chở 3 triệu tấn hàng xuất - nhập đến nhiều nước. Cùng với sự lớn mạnh của cảng, dân lao động tứ xứ đã kéo về Khánh Hội, Vĩnh Hội mưu sinh, cư trú tạm bợ trên kênh rạch, tạo nên các khu ổ chuột đầu tiên của thành phố. Nơi đây cũng xảy ra nhiều cuộc đấu tranh, bãi công của thợ thuyền, tiêu biểu cho giai cấp công nhân thành phố.

Bên cạnh vị thế cảng lớn nhất Đông Dương được duy trì hàng thế kỷ, Bến Nhà Rồng, Cảng Sài Gòn còn gắn chặt với sự kiện ngày 5/6/1911. Người thanh niên Nguyễn Tất Thành, khi đó mới 21 tuổi, lên tàu Amiral La Touche De Tréville để bắt đầu cuộc hành trình tìm đường cứu nước kéo dài ba thập kỷ và chính thức trở về năm 1941 tại Pác Bó, Cao Bằng, để lãnh đạo cách mạng.

Sau năm 1975, thương cảng Sài Gòn được đổi thành Cảng Sài Gòn, đóng vai trò là cửa ngõ của miền Nam ra thế giới. Bến Nhà Rồng trở thành Bảo tàng Hồ Chí Minh, chi nhánh TP HCM, mỗi năm đón khoảng nửa triệu lượt khách tham quan. Ngày 5/6 được chọn làm ngày truyền thống của Cảng Sài Gòn.

Trong khi đó, với hoạt động kinh tế của cảng, khi dân cư đông lên, đô thị hoá mạnh mẽ, việc duy trì một cảng hàng hóa ngay trung tâm khiến khu vực này quá tải. Đường Nguyễn Tất Thành chạy dọc cảng trở nên chật hẹp, thường xuyên ùn tắc bởi mật độ giao thông tăng cao, xe container ra vào cảng. Những trở ngại này khiến TP HCM lên kế hoạch di dời cảng ra ngoại thành.

Năm 2009, thành phố khởi công, xây dựng cảng Hiệp Phước, huyện Nhà Bẽ cũ, với tổng diện tích khoảng 100 ha. Sau khi hoàn thành, nơi này đã dần tiếp nhận lượng hàng khoảng 8,7 triệu tấn cho khu cảng Nhà Rồng – Khánh Hội.

Từ năm 2016, các hoạt động của khu cảng Nhà Rồng – Khánh Hội di dời về Hiệp Phước, trả lại khu đất hơn 32 ha dọc sông bờ sông Sài Gòn cho thành phố. Khoảng trống hiếm hoi ở lõi trong tâm này được xem là vị trí "vàng trong vàng" khi nằm sát quận 1 cũ, kết nối với trung tâm hành chính, tài chính và chuỗi không gian bờ tây sông Sài Gòn với khu đô thị mới Thủ Thiêm.

Cũng trong năm này, UBND TP HCM chấp thuận cho doanh nghiệp thực hiện dự án đầu tư Khu phức hợp Nhà Rồng - Khánh Hội. Quy mô dự án chuyển đổi công năng hơn 32 ha với chiều dài bờ sông 1,8 km, dân số dự kiến 11.650 người với 3.000 căn hộ, văn phòng, trung tâm thương mại, biệt thự ven sông, ga hành khách tàu biển, trường học... Tổng mức đầu tư khoảng 11.000 tỷ đồng.

KTS Khương Văn Mười, Phó chủ tịch Hội Kiến trúc sư Việt Nam, cho hay khu vực Bến Nhà Rồng – Khánh Hội gắn với trục đường Nguyễn Tất Thành là một không gian đặc biệt của đô thị Sài Gòn – TP HCM. Dù hoạt động cảng đã di dời, tuyến đường này vẫn thường xuyên quá tải, ùn tắc nhiều năm qua, ảnh hưởng lớn đến đời sống người dân.

Theo ông Mười, trước đây, thành phố có chủ trương xây khu phức hợp "có thể với quy mô TP HCM cũ là hợp lý" song giờ đây bối cảnh thành phố đã thay đổi. Thành phố mới mở rộng, nhiều dư địa phát triển trong khi vùng lõi quá thiếu mảng xanh, không gian công cộng cho cư dân đô thị thiếu thốn.

Do đó, với định hướng của Thường trực Thành uỷ TP HCM, việc "tái thiết" nơi này nhằm đảm bảo cuộc sống tốt hơn cho người dân bằng khi tạo ra công viên, mở rộng đường về phía cảng; bảo tồn và nâng tầm giá trị lịch sử của Bến Nhà Rồng. Thiết kế khu vực cảng sau chỉnh trang phải phù hợp với đô thị bền vững, xanh.

"Nếu quy hoạch mới đảm bảo các tiêu chí đưa ra, nhìn từ sông, đô thị Sài Gòn – TP HCM sẽ có diện mạo hoàn toàn khác gồm bờ sông, công viên. Điều này giúp tạo ấn tượng tốt về thương hiệu thành phố phát triển bền vững", KTS Mười nói.

Lê Tuyết