Bản trường ca về nỗi đau và phẩm giá con người

Đọc "Chùm nho phẫn nộ" hôm nay, ta nhận thấy những vấn đề Steinbeck đặt ra chưa bao giờ cũ: sự tha hóa của lòng tham, khoảng cách giàu nghèo, di dân và công lý xã hội.

Khi John Steinbeck xuất bản The Grapes of Wrath - Chùm nho phẫn nộ vào năm 1939, nước Mỹ đang chao đảo trong cơn bão kinh tế và xã hội chưa từng có mang tên đại khủng hoảng.

Câu hỏi về công lý, nhân phẩm và ý nghĩa giấc mơ Mỹ

Cuốn tiểu thuyết không chỉ là một tác phẩm văn chương mà còn là một tài liệu nhân văn lay động lương tri về thân phận con người trong thời buổi mất mát và bất công. Với Chùm nho phẫn nộ, Steinbeck đã viết nên bản trường ca của những người nghèo, những con người bị cuốn vào cơn lốc của đói nghèo, bạo lực và sự tàn nhẫn của chủ nghĩa tư bản thời kỳ sơ khai.

Chùm nho phẫn nộ ra đời trong thời kỳ nước Mỹ phải hứng chịu hậu quả nặng nề của cuộc khủng hoảng kinh tế năm 1929. Hàng triệu người mất việc làm, các trang trại nhỏ phá sản, đất đai khô cằn vì những cơn bão cát tàn phá vùng Trung Tây. Trong bối cảnh ấy, Steinbeck đã đi khắp California để tận mắt chứng kiến đời sống của những người nông dân di cư và ông biến những quan sát ấy thành chất liệu sống động cho tiểu thuyết của mình.

Sách Chùm nho phẫn nộ. Ảnh: B.V.

Câu chuyện xoay quanh gia đình Joad, những nông dân nghèo ở Oklahoma bị buộc phải rời bỏ trang trại khi ngân hàng tịch thu đất. Họ cùng hàng vạn người khác chất hết tài sản lên chiếc xe tải cũ, hướng về miền Tây, vùng đất California được đồn là thiên đường của cơ hội. Nhưng hành trình đó nhanh chóng biến thành chuyến đi xuyên qua tuyệt vọng: Bệnh tật, đói khát, mất mát và sự khinh miệt mà xã hội “văn minh” dành cho những kẻ nghèo khổ.

Steinbeck đặt tên cuốn sách ám chỉ sự phẫn nộ tích tụ của tầng lớp bị áp bức chờ ngày bùng nổ. Cái phẫn nộ ấy không phải là cơn giận dữ mù quáng mà là sự phản kháng chính đáng của con người khi bị tước đoạt quyền sống.

Từ góc nhìn xã hội, Chùm nho phẫn nộ là bản cáo trạng đối với hệ thống tư bản Mỹ đầu thế kỷ XX. Steinbeck chỉ ra rằng trong một nền kinh tế nơi ngân hàng được xem như một sinh thể có quyền sinh sát, người nông dân trở thành nạn nhân của những thế lực vô hình. Họ bị buộc rời bỏ mảnh đất mà tổ tiên đã khai phá, bị biến thành lao động dư thừa trong chính quê hương mình. Qua đó, Steinbeck đặt ra câu hỏi về công lý, nhân phẩm và ý nghĩa của giấc mơ Mỹ.

Tuy nhiên, Steinbeck không dừng lại ở việc tố cáo. Ông tìm thấy trong chính khổ đau một nguồn sức mạnh tinh thần: tình đoàn kết. Từ gia đình Joad nhỏ bé, ý niệm về gia đình nhân loại dần mở rộng. Cựu mục sư Jim Casy, nhân vật được xem là biểu tượng lương tri, nói: “Có một linh hồn lớn hơn tất cả chúng ta… tất cả đều là một phần của nó.” Chính tinh thần cộng đồng, sự chia sẻ giữa những người cùng khổ đã trở thành hạt nhân đạo đức của cuốn sách.

Tấm gương phản chiếu tâm hồn Mỹ

Một trong những điểm đặc sắc của Chùm nho phẫn nộ là cấu trúc song song, xen kẽ giữa các chương kể về gia đình Joad là những chương liên chương mô tả bức tranh toàn cảnh xã hội Mỹ. Những chương ấy không có nhân vật cụ thể mà như những bài thơ bằng văn xuôi, nơi Steinbeck dùng giọng điệu hùng tráng, nhịp điệu lặp lại và hình ảnh biểu tượng để khắc họa quy luật khốc liệt của đời sống.

Tranh vẽ John Steinbeck. Nguồn: Amazon.

Hình tượng chiếc xe tải trở thành biểu tượng của hành trình sinh tồn, trái nho tượng trưng cho cả niềm hy vọng và nỗi phẫn nộ, thứ “quả chín” của sự bất công đang chờ được nghiền nát; còn người mẹ Ma Joad là hình ảnh bất tử của sức mạnh nữ giới, của tình thương và ý chí không khuất phục.

Ở cuối tác phẩm, hình ảnh Rose of Sharon, người con gái vừa mất đứa con sơ sinh, vẫn cho người đàn ông hấp hối bú sữa của mình là một trong những biểu tượng nhân văn sâu sắc nhất trong văn học thế kỷ XX. Đó là khoảnh khắc cứu rỗi: Từ sự mất mát tột cùng, con người tìm thấy tình thương vô điều kiện.

Ngay khi ra mắt, Chùm nho phẫn nộ gây chấn động nước Mỹ. Cuốn sách bán hơn nửa triệu bản trong năm đầu tiên, nhưng cũng bị cấm ở nhiều bang, đặc biệt tại California, nơi những chủ trang trại lớn cho rằng Steinbeck xuyên tạc sự thật. Thế nhưng, chính sự tranh cãi ấy đã khẳng định tầm quan trọng của tác phẩm: nó buộc nước Mỹ phải soi gương nhìn lại chính mình.

Năm 1940, cuốn sách giành giải Pulitzer hạng mục tiểu thuyết, và sau đó góp phần quan trọng giúp Steinbeck nhận giải Nobel Văn học năm 1962. Ảnh hưởng của Chùm nho phẫn nộ lan rộng vượt ra ngoài biên giới nước Mỹ. Nó được xem như một trong những tác phẩm tiêu biểu nhất của văn học hiện thực Mỹ, sánh ngang với Túp lều Bác Tôm về sức mạnh xã hội và đạo đức.

Tác phẩm cũng truyền cảm hứng cho nhiều hình thức nghệ thuật khác, đặc biệt là bộ phim cùng tên năm 1940 do John Ford đạo diễn, với Henry Fonda trong vai Tom Joad. Bộ phim đoạt hai giải Oscar và trở thành biểu tượng của điện ảnh nhân văn Mỹ.

Đọc Chùm nho phẫn nộ hôm nay, người ta vẫn nhận thấy những vấn đề Steinbeck đặt ra chưa bao giờ cũ: sự tha hóa của lòng tham, khoảng cách giàu nghèo, di dân và công lý xã hội. Trong thế kỷ XXI, khi thế giới vẫn chứng kiến hàng triệu người rời bỏ quê hương vì đói nghèo hay chiến tranh, tiếng nói của Steinbeck vang vọng hơn bao giờ hết.

Tác phẩm không chỉ kể về những kẻ bị bỏ rơi mà còn là lời khẳng định: con người, dù bị đẩy đến tận cùng khổ đau, vẫn giữ được phẩm giá và khả năng yêu thương. Câu nói của Ma Joad ở cuối truyện như lời tuyên ngôn bất diệt: “Chúng ta là người dân, chúng ta sẽ sống sót.”

The Grapes of Wrath - Chùm nho phẫn nộ là sự kết hợp hiếm có giữa chủ nghĩa hiện thực xã hội và tinh thần sử thi. John Steinbeck không chỉ viết một câu chuyện về nghèo đói mà còn dựng nên tấm gương phản chiếu linh hồn nước Mỹ, nơi cái thiện và cái ác, lòng trắc ẩn và sự tàn nhẫn, luôn song hành.

Hơn tám thập kỷ sau, chùm nho phẫn nộ ấy vẫn chưa thôi kết trái trong trái tim của những ai tin vào công lý, nhân phẩm và sức mạnh không thể khuất phục của con người.