Hoàng Cầm, nhà thơ của hồn quê - hồn người Việt

Trong nền thi ca hiện đại VN, Hoàng Cầm là gương mặt độc đáo, tài hoa, với phong cách riêng biệt không thể trộn lẫn. Ông được xem là nhà thơ của miền quê Kinh Bắc - một không gian thiêng liêng vừa mang dấu tích lịch sử, vừa đậm đặc hồn vía văn hóa dân gian.

Trong thơ Hoàng Cầm, quê hương không đơn thuần là một địa danh, một không gian địa lý, mà là một miền ký ức sâu thẳm, một biểu tượng văn hóa - tâm linh, nơi chứa đựng bản sắc dân tộc và nỗi đau lịch sử.

Điều đó thể hiện rõ trong bài thơ Bên kia sông Đuống (1948), thi phẩm tiêu biểu thời kháng chiến chống Pháp. Bài thơ là tiếng gọi, tiếng vọng, tiếng khóc của một người con xa quê chứng kiến quê hương Kinh Bắc bị giặc chiếm đóng, bị cày nát bởi chiến tranh: Em ơi!Buồn làm chi/Anh đưa em về sông Đuống/Ngày xưa cát trắng phẳng lì/Sông Đuống trôi đi/Một dòng lấp lánh/Nằm nghiêng nghiêng trong kháng chiến trường kỳ/Bên kia sông Đuống/Quê hương ta lúa nếp thơm nồng/Tranh Đông Hồ gà lợn nét tươi trong/Màu dân tộc sáng bừng trên giấy điệp… Em ơi!Giặc đốt làng anh rồi/Bao nhiêu xóm trại xơ xác tiêu điều/Những con đường trơ trụi búi tre

Sông Đuống trôi dòng nước đỏ…".

Đó là một quê hương rách nát trong bom đạn nhưng trong ký ức người thi sĩ, nó vẫn đầy chất thơ, chất mộng, đầy màu sắc dân gian. Dòng hồi tưởng ấy tạo nên một miền quê hư ảo mà đau đáu, vừa là sự tiếc nuối văn hóa, vừa là khát vọng gìn giữ hồn dân tộc giữa chiến tranh. Chính điều này đã làm nên sự khác biệt của Hoàng Cầm giữa một thời kỳ thơ ca thiên về sử thi và ngôn ngữ chính luận.

Sau chiến tranh, khi đất nước đi vào xây dựng, Hoàng Cầm tiếp tục hành trình thi ca với kiệt tác Về Kinh Bắc. Tập thơ được viết trong những năm 1959 - 1960, nhưng phải đến tận thập niên 1990 mới được xuất bản do hoàn cảnh lịch sử đặc biệt. Tập thơ là bản trường ca tâm tưởng, nơi quê hương Kinh Bắc hiện lên như một thế giới cổ tích đầy bí ẩn, mang đậm dấu ấn văn hóa dân gian, phong tục, lễ hội, tín ngưỡng, và cả nỗi ám ảnh chiến tranh, chia ly. Trong không gian ấy, thơ Hoàng Cầm không kể chuyện theo tuyến tính, mà dẫn dụ người đọc vào những mảnh ghép thời gian, không gian phi thực, nơi ký ức, giấc mơ, hiện thực và văn hóa dân tộc quyện vào nhau như những lớp sóng thi ca trùng điệp.

Một trong những đóng góp nổi bật của Hoàng Cầm cho thơ hiện đại chính là ở mặt thi pháp nghệ thuật. Ông là nhà thơ Việt hiếm hoi biết "dân tộc hóa" hình thức thơ hiện đại, làm mới chất liệu dân gian mà không rơi vào lối mòn minh họa.

CÁI NHÌN VỀ CÁCH TÂN THƠ

Mấy tháng trước khi Hoàng Cầm qua đời, tôi có may mắn tiếp xúc với ông với những trao đổi về thi ca dưới đây.

Bác đánh giá thế nào về nhóm nhà thơ cách tân đầu tiên ở thế hệ bác như Trần Dần, Lê Đạt, Hoàng Cầm, Đặng Đình Hưng, Dương Tường?

5 người chúng tôi không chỉ là một nhóm thơ cùng chí hướng mà còn là tình bạn gắn bó lắm. Tất cả những bài thơ mới viết, chúng tôi đều đọc cho nhau nghe, không ai giấu ai cái gì, tất cả đều vì thơ ca. Vì là bạn thân nên chúng tôi hiểu được những điều muốn nói của nhau trong thơ, cái mà người khác có khi không hiểu được, không cảm nhận được.

Bác đánh giá thế nào về những cách tân thơ của các nhà thơ Trần Dần, Lê Đạt và của cả bác?

Trần Dần lù lù như núi Thái Sơn về cách tân thơ và có rất nhiều đóng góp cho thơ hiện đại. Trần Dần chủ định đổi mới thơ và tìm tòi, cân nhắc trong từng câu chữ. Trần Dần lặng lẽ kiên trì đổi mới thơ sao cho bài sau phải khác bài trước theo một cách làm khác người. Trần Dần đổi mới ngay từ trong kháng chiến khi viết bài thơ dài Việt Bắc. Ông Trần Dần quyết định chôn "Thơ mới Tiền chiến". Thật ra "Thơ mới Tiền chiến" cũng có đóng góp lớn cho nền thơ VN nhưng nếu chúng ta cứ nhai đi nhai lại mãi thì cũng nhàm chán. Do vậy, Trần Dần phải cách tân.

Có thể nói Lê Đạt là một nhà thơ "bạo phổi", nếu có một cái mới nào đó đưa được vào thơ mình là ông ấy bất chấp dư luận xung quanh và đấy chính là một ưu điểm của Lê Đạt.

Tôi làm thơ là theo bản năng và tôi không định làm một cái gì cả. Tôi không bao giờ thích lý luận về thơ ca, làm thơ thì cứ làm thế thôi. Tập thơ Kinh Bắc nhiều người khen ngợi quá tôi cũng thấy ngượng.

Theo bác, thơ cách tân của thế hệ trẻ hôm nay thế nào?

Có hai vấn đề: Một là có người thơ trẻ cố làm ra vẻ cách tân nhưng thơ không đọng được, không đọc được. Hai là có người đã tìm thấy một cách biểu hiện mới, chữ nghĩa dùng cũng mới. Nhưng cách tân thơ không phải là cứ viết tùy hứng, bừa bãi được. Theo mình, chỉ có thơ hay và không hay mà thôi. Thơ ca bao giờ cũng xuất phát từ tình cảm hơn là lý trí và không thể nào khác được. Những người làm thơ trẻ bây giờ phải tránh bớt đi sự "giả vờ làm dáng" trong việc cách tân thơ. Bởi tự bản thân thơ ca đã mang trong mình tinh thần cách tân rồi và đấy là quy luật tự nhiên, tự thân phải đổi mới. (còn tiếp)