Giấc mơ là hình ảnh của tâm thức

“Hồi ức, Giấc mơ, Suy ngẫm” là cuốn hồi ký được viết vào cuối đời của nhà tâm lý học vĩ đại Carl Gustav Jung, phần lớn được kể cho người cộng sự Aniela Jaffé, rồi chính ông biên tập, chỉnh sửa và bổ sung.

Ảnh minh họa: Pixabay/Pexels.

Tôi thấy rất rõ căn nhà trong giấc mơ là một hình ảnh của tâm thức - tức là, tình trạng ý thức của tôi lúc ấy, với những yếu tố vô thức chưa từng được nhận biết. Tầng trên có khu salon tượng trưng cho ý thức, và nó mang dáng vẻ sống động, dù theo một phong cách cổ điển. Tầng trệt biểu thị tầng vô thức đầu tiên. Càng xuống sâu, cảnh vật càng trở nên xa lạ và tối tăm.

Trong cái hang đá ở tầng thấp nhất, tôi đã phát hiện ra những tàn tích của một nền văn hóa nguyên thủy - đó chính là thế giới của con người nguyên sơ trong tôi - một thế giới mà ý thức hầu như không thể tiếp cận hay soi sáng. Tâm hồn nguyên thủy của con người nằm sát ranh giới với đời sống của linh hồn động vật, cũng giống như những hang động thời tiền sử thường được động vật cư ngụ trước khi con người chiếm lấy.

Trong khoảng thời gian đó, tôi ngày càng cảm nhận rõ sự khác biệt sâu sắc giữa thái độ trí tuệ của Freud và của chính tôi. Tôi đã lớn lên trong không khí lịch sử sâu đậm của thành phố Basel vào cuối thế kỷ 19, và nhờ đọc các triết gia cổ, tôi có chút hiểu biết về lịch sử tâm lý học.

Khi nghĩ về các giấc mơ và nội dung vô thức, tôi luôn liên hệ đến các so sánh lịch sử; hồi còn là sinh viên, tôi thường xuyên tra cứu cuốn từ điển triết học cũ kỹ của Krug. Tôi đặc biệt quen thuộc với các tác giả của giai đoạn thế kỷ 18 - đầu thế kỷ 19.

Đó chính là thế giới tinh thần đã tạo ra “tầng salon” trong giấc mơ của tôi. Ngược lại, tôi có cảm giác rằng lịch sử trí tuệ của Freud bắt đầu từ [Ludwig] Büchner, Moleschott, Du Bois-Reymond và Darwin.

Giấc mơ chỉ ra rằng phía sau trạng thái ý thức mà tôi vừa mô tả còn tồn tại nhiều tầng sâu hơn: tầng trệt bỏ không mang phong cách Trung cổ, rồi đến tầng hầm La Mã, và cuối cùng là hang động thời tiền sử. Tất cả những tầng này tượng trưng cho các thời đại đã qua, các giai đoạn ý thức đã trôi qua.

Trong những ngày trước khi có giấc mơ ấy, tôi thường suy nghĩ về một số câu hỏi. Đó là: Tâm lý học của Freud được đặt nền trên những tiền đề nào? Nó thuộc loại hình tư tưởng nào trong lịch sử nhân loại? Mối liên hệ giữa tính cá nhân gần như tuyệt đối của học thuyết đó và những giả định mang tính lịch sử chung là gì?

Giấc mơ của tôi đã đưa ra câu trả lời. Nó rõ ràng hướng về các nền móng của lịch sử văn hóa - một lịch sử của những lớp ý thức chồng lên nhau. Giấc mơ của tôi, theo đó, trở thành một dạng sơ đồ cấu trúc của tâm thức con người; nó cho thấy rằng phía dưới cái gọi là tâm lý cá nhân tồn tại một điều gì đó hoàn toàn phi cá nhân.

Nó “bắt khớp” - như cách nói của người Anh - và giấc mơ ấy trở thành một hình ảnh dẫn đường cho tôi, điều mà về sau được xác nhận với mức độ mà ban đầu tôi không thể ngờ tới. Đây là lần đầu tiên tôi thoáng thấy một dạng “tiên nghiệm tập thể” (collective a priori) nằm dưới lớp tâm lý cá nhân.

Ban đầu, tôi cho rằng đó là dấu vết của những kiểu vận hành tâm lý từ xa xưa. Về sau, với kinh nghiệm ngày càng phong phú và hiểu biết ngày một vững chắc, tôi nhận ra chúng là những hình thái của bản năng - nghĩa là, các nguyên mẫu (archetype).