'The Emperor of Gladness' - vùng tối giấc mơ Mỹ

Dù được giới thiệu là tiểu thuyết, cuốn sách mới nhất của Ocean Vương lại mang đến cảm giác giống tự truyện hơn - một kiểu nhật ký được viết lại bằng trí tưởng tượng. Nối bước thành công vang dội của Một thoáng ta rực rỡ ở nhân gian, Hoàng đế Hoan lạc (The Emperor of Gladness, viết tắt EG) tiếp tục kể câu chuyện của những nhân vật gốc Việt trong cuốn sách trước.

Tuy nhiên, lần này tiêu điểm đã chuyển từ lý do nhân vật Vương và gia đình rời Việt Nam đi Mỹ sang cuộc sống của họ trong môi trường mới. Cuốn sách trước tái hiện lịch sử rời rạc của một gia đình, còn EG không ngừng tập trung vào hiện tại của nước Mỹ - một hiện tại không mấy tươi đẹp. Đó là khung cảnh những vùng ngoại ô, những con đường xuyên bang, quán ăn nhanh, cửa hàng lớn, những dãy nhà buồn tẻ ven đường, tất cả nằm giữa một thế giới tự nhiên bị tàn phá. Cuộc sống của các nhân vật không phải là những tuyệt vọng thầm lặng, như Henry David Thoreau Thoreau từng nói về cuộc sống của con người (1), mà là một sự tuyệt vọng công khai và thực sự rất ồn ào.

Câu chuyện diễn ra tại một thị trấn nhỏ có cái tên hư cấu "East Gladness" (Phía Đông Hoan lạc) - một địa điểm tưởng tượng nằm bên lề xã hội, ở bờ Đông nước Mỹ, không khác gì mấy nơi tác giả lớn lên. Hải, hay "Hai", rõ ràng là bản sao khác của Ocean Vương, là một thanh niên người Việt mười chín tuổi với cuộc sống vốn bế tắc. Bên cạnh mối quan hệ giàu yêu thương mà cũng đầy căng thẳng với mẹ, anh còn có một người dì đang ngồi tù vì tội gian lận bảo hiểm, một người em họ sống mơ hồ, cùng bà ngoại quá cố luôn hiện hữu trong cuộc đời anh. Anh còn phải vật lộn với chứng nghiện opioid và cú tự tử của người tình đồng tính. Đầu truyện, anh đã bỏ ngang đại học và đau khổ đến mức muốn kết liễu mạng sống. Một người phụ nữ lớn tuổi, Grazina, khi nhìn thấy anh định nhảy cầu, đã khuyên nhủ anh.

Grazina, một người Mỹ gốc Lithuania sống cô đơn và bần hàn, đã cho Hải ở nhờ. Quan trọng hơn, bà cho anh việc làm để bớt đắm chìm trong nỗi đau. Người phụ nữ tốt bụng đang mắc triệu chứng Alzheimer, và bị những ký ức kinh hoàng Thế chiến thứ hai ở châu Âu, thường xuyên hành hạ. Như thể tình cờ, Hải đảm nhận vai trò y tá nội trú của Grazina. Sự đồng cảm giữa hai con người xa lạ nhưng cùng cảnh sống dưới đáy xã hội đã tạo cho EG điểm nhấn cảm xúc.

Dấu ấn cảm xúc còn lại đặt ở đội ngũ nhân viên trong cửa hàng thức ăn nhanh địa phương, Home Market Chicken, nơi Hải làm việc. Tình đồng đội của nhóm Home Market, mối quan hệ giữa Hải với người phụ nữ châu Âu bị sang chấn tâm lý, luôn khiến anh nhớ đến bà ngoại của mình. Ở quán có Wayne, một đầu bếp béo tròn đã mất con trai: Maureen, kẻ nghiện rượu mê thuyết âm mưu nhưng có trái tim nhân hậu; một nữ quản lý cay nghiệt được biết đến với cái tên kinh khủng là "BJ"; cùng với Sony - em họ của Hải - một người bị lịch sử Mỹ ám ảnh, cũng rất nhân hậu nhưng đã chịu nhiều khổ cực trong quá khứ. Sau khi giới thiệu nhóm nhân vật ngoài lề này, Ocean Vương tiếp tục mang đến cho độc giả 250 trang miêu tả, có phần lộn xộn, ả đủ loại sự cố trong ngành dịch vụ bế tắc mà các nhân vật phải bám trụ.

Giống như Grazina, nhóm nhân viên Home Market được khắc họa sống động, nhưng tính cách nhân vật không phát triển nhiều. Những cuộc phiêu lưu của họ với Hải đôi khi hài hước, đôi khi khó nhọc, nhưng có lúc cũng dài dòng, nhàm chán.

Một chương sách sinh động tả cảnh Wayne tìm được việc làm thêm cho nhóm tại một lò mổ. Họ được trả tiền để giết mổ một loại lợn gọi là "lợn hoàng đế" - là tên Ocean Vương lấy làm tên sách. "Hoàng đế Hoan lạc", theo người đọc cảm nhận, không chỉ là Hải, mà còn mở rộng ra nhóm bạn lạc loài của anh, là "hoàng đế" theo nghĩa ngược lại - vừa bất lực như bầy lợn, vừa hợp với "lưỡi dao trong lò sát sinh" của xã hội Mỹ. Gladness, tiếng Việt nghĩa là "niềm vui" hay "sự hân hoan" không đơn thuần là tên của thị trấn hư cấu trong sách, mà còn là chỉ dấu đầy mỉa mai về những gì mà nước Mỹ không cho phép những nhân vật khốn khổ này cảm nhận - ngoài vài khoảnh khắc ngắn ngủi, bấp bênh.

Một mặt, tác giả thích gợi lên những nét tinh tế vật lý của con người và đồ vật, cảm nhận chủ quan về nơi chốn, mùa màng; nhiều đoạn trong cuốn sách được viết gần như thơ văn xuôi, dày đặc tính từ và ẩn dụ khéo léo. Mặt khác, phong cách này đôi khi không phù hợp với chất hài grunge mà tác giả muốn tạo nên từ những khoảnh khắc vui vẻ của nhóm nhân viên Home Market, hay với góc nhìn sắc bén của anh dành cho những vấn đề xã hội Mỹ.

Giọng văn ấy cũng có phần lạc điệu khi bộc lộ nỗi niềm thương cảm mà nhà văn muốn tưới đẫm vào đời sống các nhân vật. Lời kể nghẹn ngào của Hải về mối quan hệ với mẹ cho thấy tình mẫu tử vẫn tồn tại qua bao tổn thương, mất mát và kỳ vọng vỡ tan. Những hồi tưởng của Hải về bà ngoại, hay quan hệ thân thiết vẫn còn giữa Hải với người em họ Sony, cũng tương tự. Rõ ràng, Ocean Vương đang cố gắng khơi gợi những cảm xúc sâu sắc xuất phát từ trái tim và vững bền ngay cả khi cuộc sống tăm tối vô cùng. Tuy nhiên, chính đam mê miêu tả dày đặc chi tiết của tác giả thường cản đường anh. Ocean Vương hay sa đà vào dẫn dắt nhân vật qua đủ loại tình huống, săm soi tiểu tiết trong cảm xúc của chính anh về họ, hoặc thổi phồng lời nói của họ thành những đoạn độc thoại đao to búa lớn, đến nỗi cảm xúc - cùng với những tầng nghĩa lẽ ra phải sâu sắc - khó truyền tải đến người đọc.

Nhưng tạm gác những lời phê bình sang một bên, không thể phủ nhận rằng EG chứng tỏ Ocean Vương có khả năng nắm bắt những sắc thái tuyệt vọng bằng câu chữ tinh tế, và đôi khi tạo ra chất hài kỳ lạ từ nỗi thống khổ của con người. Có điều gì đó vừa buồn cười, vừa cảm động về ý tưởng đằng sau loạt cảnh giữa Grazina và Hải - Grazina thì bị hậu chấn tâm lý giày vò, còn Hải - cậu thanh niên gốc Việt gầy gò - cố gắng kéo bà về lại hiện thực bằng cách tưởng tượng mình là lính thủy đánh bộ Mỹ đang giải cứu Grazina. Suy cho cùng, hài hước có thể giúp phục hồi tinh thần, bằng cách chạm vào cảm giác kết nối sâu sắc giữa người với người - kết nối thường bị loại trừ trong đời sống thường nhật vốn thiếu vắng tưởng tượng và mơ mộng.

Nhưng vấn đề không nằm ở ý tưởng, mà ở cách Ocean Vương triển khai nó. Khi những cảnh nửa cảm động, nửa quái gở giữa Hải và Grazina xuất hiện quá nhiều, rải suốt cuốn tiểu thuyết dài như thế, người đọc bắt đầu có cảm giác EG đang mắc kẹt trong sự bế tắc.

EG có lẽ nên được xem như một phần nỗ lực của các nhà văn nhằm khai phá những vùng tăm tối - trong tâm hồn và xã hội - hình thành ở những địa phận nước Mỹ, nơi giấc mơ Mỹ không chỉ phai mờ, mà dường như chưa từng tồn tại. Tâm trạng này từng được khắc họa đầy ấn tượng trong tác phẩm phi hư cấu Khúc bi ca của gã dân quê (Hillbilly Elegy - 2016) của J.D.Vance, và trên màn ảnh rộng qua Nomadland (2020), bộ phim đạt giải Oscar của Chloé Zhao.

Không thể phủ nhận rằng Ocean Vương đã chọn một chủ đề hóc búa: EG tập trung vào tình đoàn kết giữa những con người dưới đáy xã hội Mỹ - những nỗ lực chật vật để mưu sinh, những hiện thực phũ phàng giữa cuộc sống cận kề bờ vực.

Một số độc giả có thể sẽ khen ngợi tinh thần dấn thân đầy tính nhân văn, hay cam kết xã hội của Ocean Vương khi chấp nhận thử thách. Nhưng tác phẩm của anh có phải là một cuốn tiểu thuyết mạch lạc hay không lại là một câu chuyện khác.

Theo tạp chí Time, tác phẩm là một trong những cuốn sách được mong đợi nhất năm. Hoàng đế của niềm vui do Ocean Vuong hoàn thành trong 5 năm, nhận nhiều đánh giá tích cực từ giới phê bình, vào top Lựa chọn của Câu lạc bộ sách Oprah, do MC Oprah Winfrey bình chọn, thuộc danh sách best seller của The New York Times.

Ocean Vuong, tên tiếng Việt là Vương Quốc Vinh, 36 tuổi, là nhà thơ, tiểu thuyết gia. Anh sinh ra ở TP HCM, lớn lên tại Hartford, Connecticut (Mỹ). Năm 2016, tập thơ đầu tay Night Sky With Exit Wound đoạt giải T.S Eliot, giải thưởng uy tín dành cho những tập thơ hay nhất được xuất bản tại Anh và Ireland hàng năm. Tiểu thuyết đầu tay của anh, On Earth We're Briefly Gorgeous, xuất bản năm 2019, sắp được hãng A24 chuyển thể thành phim.

Chú thích:
1: Henry David Thoreau là một nhà văn, nhà triết học, nhà tự nhiên học người Mỹ, nổi tiếng với các bài viết về tự do cá nhân, sống đơn giản và hòa nhập với thiên nhiên. Một trong những câu nói nổi tiếng của Thoreau về cuộc sống thầm lặng là: "Simplify, simplify" ("Đơn giản hóa, đơn giản hóa").

Cameron Shingleton (Hồng Nhung dịch)