'Người lạ với chính ta' - nỗi bất an của bệnh nhân tâm thần

Trong thế giới của bệnh nhân tâm thần, cuộc sống của họ gần như bị dán nhãn bằng các hội chứng, chẩn đoán và bị bỏ qua một số vấn đề như nguồn gốc xuất thân, những mối quan hệ và cách người bệnh diễn giải nỗi đau. Tuy "nhãn dán" giúp họ duy trì ý thức về bản thân, mỗi cá nhân có thể cảm thấy xa lạ với chính mình vì quá quen với khuôn mẫu. Đây cũng là góc nhìn của tác giả Rachel Aviv trong Người lạ với chính ta, được Guardian nhận xét tác phẩm "tái định nghĩa khái niệm bệnh tâm thần".

Sách ra mắt lần đầu năm 2022, với tên tiếng Anh là Strangers to Ourselves: Unsettled Minds and the Stories That Make Us. Theo Amazon, nội dung gồm sáu câu chuyện về những con người chạm đến giới hạn của các lý giải tâm thần học định nghĩa họ là ai.

Tác phẩm mở đầu bằng tuổi thơ của tác giả - một cô bé sáu tuổi mắc hội chứng biếng ăn (anorexia nervosa), ca bệnh nhỏ tuổi nhất được ghi nhận vào thời điểm đó. Trong trí nhớ của Rachel, bản thân khi ấy còn quá nhỏ để hiểu "biếng ăn" là gì, nghĩ đây là tên của một loài khủng long. Bố mẹ rất lo lắng cho tình trạng của cô, cố gắng tìm hiểu nhiều tài liệu về căn bệnh nhất có thể.

Ở bệnh viện, Rachel nằm chung phòng với những cô bé lớn tuổi hơn, cũng bị rối loạn ăn uống. Hàng ngày, cô nghe họ nói về "phần thưởng" nếu cố gắng ăn hết suất, lo lắng về hậu quả nếu không làm tốt. Trong khi những người khác xem bệnh tật như "sự nghiệp" và hành xử giống những gì hồ sơ y tế mô tả họ, Rachel chọn sống theo các lựa chọn ngẫu nhiên. Cô hết bệnh sau một thời gian ngắn, không bị tái phát.

Trải nghiệm thuở nhỏ khiến tác giả tự hỏi liệu những chẩn đoán giải quyết được vấn đề của bệnh nhân, hay đang định hình cuộc đời của họ. Theo đơn vị xuất bản trong nước, tác phẩm là "lời chất vấn của Rachel Aviv với những mô hình y tế suýt đặt cuộc đời cô vào một kịch bản tăm tối".

Nối tiếp hồi ức của Rachel là câu chuyện về hai người thành đạt đang vật lộn với những phương pháp điều trị tâm lý, một phụ nữ Ấn Độ bị tâm thần do ám ảnh với thần linh. Hai phần còn lại xoay quanh một bà mẹ da đen giết con do bị tâm thần phân liệt bởi nạn phân biệt chủng tộc, và cuối cùng là số phận của cô bé từng chung phòng bệnh viện với tác giả ngày xưa.

Từ những mảnh đời ấy, Rachel Aviv cho thấy góc nhìn về bản thân và thế giới của bệnh nhân tâm thần, cũng như cách tâm trí bất ổn thay đổi danh tính con người. Theo cô, đôi khi các chẩn đoán hay thuốc men đều không hữu hiệu nếu không xét đến tính cách, hoàn cảnh sống hay yếu tố di truyền của người bệnh.

Tác giả viết trong sách: "Những câu chuyện về bệnh tâm thần thường mang đặc tính cá nhân; bệnh lý phát sinh từ bên trong và người bệnh cũng chịu đựng nó một cách âm ỉ, âm thầm. Nhưng những câu chuyện này đã bỏ qua việc người ta sống ở đâu, sống như thế nào và căn tính của họ phản ánh cách người khác nhìn nhận họ ra sao. Bệnh tật của chúng ta không chỉ nằm trong hộp sọ, mà còn được tạo ra, được duy trì thông qua các mối quan hệ và cộng đồng của mỗi người".

Trích lời giới thiệu của đơn vị xuất bản trong nước: "Có thể nhiều bạn đọc sẽ cảm thấy không hài lòng vì trong hơn 300 trang sách, không có một đáp án rõ ràng nào được đưa ra. Nhưng Aviv viết Người lạ với chính ta không phải để cung cấp một câu trả lời, nó là một câu hỏi, là lời thách thức đối với các giới hạn và hệ thống khép kín của ngành tâm thần học. Để đọc cuốn sách này, chúng ta buộc lòng phải cởi mở, tò mò, hoài nghi và kiên nhẫn với một thế giới mà chúng ta chưa từng trải qua. Để rồi khi khép sách lại, ta sẽ không còn vội vàng phán xét khi nghe ai đó nói về nỗi đau của mình, thậm chí là thận trọng hơn khi sử dụng những nhãn dán như 'trầm cảm', 'lo âu', 'rối loạn', vì hiểu rằng những từ ngữ đơn giản ấy có thể vô tình trở thành rào cản trói buộc một người".

Trên nền tảng Goodreads và Amazon, sách lần lượt nhận 4,1/5 và 4,4/5 sao. Nhiều độc giả nhận xét tác phẩm sâu sắc, mang lại kiến thức về lịch sử điều trị bệnh tâm thần. Trích một bình luận của một bạn đọc Mỹ: "Những trường hợp trong sách được lựa chọn khéo, bởi các nhân vật đều có xuất thân và sống trong nhiều nền văn hóa khác nhau. Có lẽ đó là cách Rachel Aviv chứng minh việc con người dễ tổn bị thương bởi bệnh tâm thần phổ biến hơn nhiều so với những gì ta vẫn nghĩ".

Rachel Aviv là cây bút của tạp chí The New Yorker chuyên mảng y học, đạo đức pháp lý và tư pháp hình sự. Năm 2022, cô giành được Giải thưởng Tạp chí quốc gia về chân dung nhân vật (National Magazine Award for Profile Writing). Tác giả hiện sống ở Brooklyn, Mỹ.

Phương Thảo