'Chuyên Y, chuyên Luật'

Câu chuyện vừa xảy ra năm trước có thể chỉ là một "sự cố cá biệt" nhưng vẫn có ý nghĩa nhắc nhở rằng mác "chuyên" không tự động bảo đảm chất lượng; thậm chí nếu quan niệm sai, nó có thể che chắn cho những lệch chuẩn nguy hiểm đối với hệ thống giáo dục và niềm tin xã hội.

Tôi nhắc lại việc này khi thấy gần đây có những tranh luận về chủ trương: sắp tới, chỉ những cơ sở "chuyên y", "chuyên luật" mới đào tạo bác sĩ, luật sư; còn các đại học đa ngành thì không đủ chuyên môn, dễ làm loãng chất lượng.

Quan điểm này nhận được nhiều sự tán thành, với kỳ vọng nâng cao chất lượng bác sĩ, cử nhân luật - một mong muốn chính đáng.

Nhưng nếu soi lại dưới góc độ pháp lý, thực tiễn quốc tế và logic phát triển khoa học công nghệ, tôi cho rằng cách tiếp cận này chưa phù hợp.

Trước hết, pháp luật hiện hành về giáo dục đại học không phân loại các trường theo tiêu chí "chuyên" hay "không chuyên" để ấn định quyền được đào tạo ngành này, ngành kia. Luật quy định điều kiện mở ngành, bảo đảm chất lượng, kiểm định, tự chủ gắn với trách nhiệm giải trình. Cách gọi "trường chuyên y", "trường chuyên luật" chủ yếu là do thói quen lịch sử, không phải khái niệm pháp lý.

Vì vậy, trước hết không thể dùng một khái niệm mơ hồ để hạn định quyền tự chủ học thuật và cơ hội tiếp cận giáo dục của người học.

Nhìn ra thế giới, mô hình đại học hiện đại (university) phải là đa ngành, đa lĩnh vực. Chẳng hạn, ở Đại học Sydney (Australia), khoa Luật và Khoa Y nằm trong số các khoa lâu đời nhất, rất có danh tiếng bên cạnh các khoa hoặc school khác. Nhìn rộng ra nhiều nước khác, thứ giúp kiểm soát chặt chẽ chất lượng đào tạo không phải cái tên hay "mác chuyên", mà là chuẩn đầu vào, chuẩn chương trình, năng lực đội ngũ, cơ sở thực hành, thực tập, nguồn lực tài chính và cơ chế kiểm định độc lập.

Quan trọng hơn, y khoa và luật khoa ngày nay không còn là những "ốc đảo chuyên môn" khép kín như trước. Y khoa đang dịch chuyển sang mô hình tích hợp với công nghệ và quản trị: trí tuệ nhân tạo trong chẩn đoán, hồ sơ sức khỏe điện tử, phân tích dữ liệu lớn, kinh tế y tế, quản trị bệnh viện. Bác sĩ ngày nay không chỉ cần giỏi lâm sàng, mà còn phải hiểu và sử dụng công nghệ cao để chữa bệnh. Những năng lực ấy khó hình thành nếu môi trường đào tạo tách biệt khỏi các khoa công nghệ thông tin, kinh tế, quản trị trong một đại học đa ngành.

Ngành Luật cũng thế. Luật sư thời kinh tế số xử lý không chỉ tranh chấp dân sự, hình sự truyền thống, mà còn hiểu biết hợp đồng tài chính phức tạp, thương mại điện tử xuyên biên giới, dữ liệu cá nhân, trí tuệ nhân tạo, năng lượng xanh... Một sinh viên luật học trong môi trường chỉ "chuyên luật" nhưng thiếu cơ hội tiếp xúc thực chất với các ngành khác dễ trở thành người giỏi điều khoản nhưng lúng túng trước đời sống pháp lý đang biến đổi từng ngày.

Vì thế, theo tôi, nếu khăng khăng giữ quan niệm "y phải ở trường chuyên y, luật phải ở trường chuyên luật" như một thứ giáo điều, chúng ta sẽ có thể lặp lại bất cập: bên ngoài trông rất "chuyên" về nhãn mác, bên trong lại lỏng lẻo về chuẩn mực.

Gốc rễ không nằm ở việc trường đó chuyên hay không chuyên, mà ở chỗ chúng ta đã buông lỏng điều kiện mở ngành, đánh giá chất lượng và kiểm soát quá trình đào tạo ra sao.

Nói như thế không đồng nghĩa mọi đại học đều nên hoặc đều có thể mở ngành y, ngành luật. Đây phải là những ngành cần được kiểm soát chặt chẽ. Nhưng sự kiểm soát ấy phải dựa trên tiêu chí chuyên môn rõ ràng và minh bạch, chứ không phải dựa trên một danh xưng "gán nhãn".

Với y khoa, cần siết từ chuẩn đầu vào, chương trình, đội ngũ giảng viên cơ hữu tham gia điều trị thực tế, tỷ lệ sinh viên/giảng viên, điều kiện mở ngành gắn với hệ thống bệnh viện thực hành đủ chuẩn, tổ chức đào tạo... cho đến siết chuẩn đầu ra. Với luật, cần hệ thống cơ sở thực tập tại tòa án, viện kiểm sát, công ty luật, doanh nghiệp; đội ngũ giảng viên có kinh nghiệm hành nghề; chương trình lồng ghép kiến thức pháp lý với các lĩnh vực kinh tế- xã hội.

Bên cạnh đó, cần siết mạnh hơn các cơ chế kiểm định chuyên ngành chương trình giáo dục như nhiều quốc gia khác; mọi sinh viên trước khi hành nghề đều phải vượt qua một quy trình đánh giá độc lập về năng lực tối thiểu. Khi ấy, những cơ sở đào tạo kém chất lượng, dù "chuyên" hay "không chuyên", cũng khó tồn tại; còn người học và xã hội được bảo vệ bằng các chuẩn khách quan, chứ không phải bằng niềm tin vào quan niệm và nhãn mác.

Cuối cùng, nếu ngành y và ngành giáo dục phối hợp chặt chẽ trong xây dựng chuẩn chương trình, chuẩn cơ sở thực hành, chuẩn đánh giá; nếu ngành tư pháp cùng ngành giáo dục thiết kế hệ thống thi và cấp phép hành nghề thực chất, thì việc một chương trình nằm ở đại học đa ngành sẽ không còn là nỗi lo lớn. Có người cho rằng trong cơ chế cạnh tranh, trường nào chất lượng thấp thì tự khắc bị loại khỏi cuộc chơi. Nhưng nếu chỉ tin vào điều đó, người học và người dân sẽ phải gánh những hậu quả về sau - rất khó, thậm chí không thể sửa chữa - "chờ được vạ thì má đã sưng".

Tôi tin rằng, trong cải cách thể chế giáo dục đại học, điều cần tránh không phải là các trường "không chuyên", mà là tư duy "không quản được thì cấm" và thói quen quản lý bằng gán nhãn hình thức thay vì bằng chuẩn chất lượng.

Quyền lợi của người học và sự an toàn của xã hội sẽ được bảo vệ tốt hơn nếu chúng ta mở cửa cho những mô hình đào tạo y, luật gắn với môi trường đa ngành, đa lĩnh vực, nhưng đồng thời siết chặt các hàng rào về điều kiện mở ngành, tuyển sinh, kiểm định chuyên ngành và đánh giá đầu ra.

Khi đó, tấm bằng bác sĩ hay luật sư - dù được cấp bởi trường nào - mới thực sự là cam kết đáng tin cậy với người bệnh và cộng đồng.

Hoàng Ngọc Vinh