Chủ động trước thời tiết cực đoan

Những năm gần đây thời tiết Việt Nam không còn chỉ "thất thường" mà đã thật sự bước vào giai đoạn cực đoan và khó lường.

Năm nay dù số lượng bão chỉ ở mức trung bình khí hậu (10 - 12 cơn/năm) nhưng lại chứng kiến những trận mưa kéo dài, gây ngập lụt diện rộng từ miền Bắc xuống miền Trung. Trong vài ngày qua lượng mưa tại Bạch Mã (TP Huế) đã đạt gần 1.000mm, vượt xa khả năng chịu đựng của hầu hết công trình phòng lũ hiện tại.

Mưa không chỉ nhiều mà còn dồn dập, gây sạt lở, lũ quét và ngập úng nghiêm trọng. Chỉ riêng cơn bão số 11 vừa qua đã gây thiệt hại ước tính 34.000 tỉ đồng, tương đương 1,3 tỉ USD, và hàng chục nghìn hộ dân miền Trung vẫn đang oằn mình trong nước lũ.

Trong khi đó, các hệ thống đê điều, hồ chứa, tràn xả lũ được thiết kế theo điều kiện khí hậu quá khứ đang dần bộc lộ giới hạn. Ngoại trừ một số hồ chứa thượng nguồn sông Hồng có khả năng điều tiết, phần lớn lưu vực miền Trung như sông Hương, Vu Gia - Thu Bồn hay sông Cầu hầu như không thể cắt lũ khi gặp mưa lịch sử. Việc chấp nhận "ngập có kiểm soát" chỉ là biện pháp tạm thời.

Do đó, cần quy hoạch lại các vùng phân lũ và chậm lũ, thiết lập bản đồ ngập lụt chi tiết, di dân chủ động và rà soát hệ thống thoát nước đô thị. Nhiều thành phố miền Trung mở rộng trên vùng trũng vốn là không gian chứa lũ tự nhiên khiến "ngập sâu hơn, lâu hơn" sau mỗi cơn bão.

Từ chống thiên tai sang quản lý rủi ro khí hậu. Năng lực dự báo khí tượng thủy văn của Việt Nam đã tiến bộ rõ rệt, thông tin mưa bão và lũ lụt được cập nhật nhanh, giúp chính quyền và người dân chủ động hơn. Tuy nhiên, trong bối cảnh biến đổi khí hậu, chỉ dự báo ngắn hạn là chưa đủ.

Đã đến lúc cần phát triển hệ thống dự báo nội mùa và theo mùa (10 - 45 ngày) để các ngành nông nghiệp, giao thông, năng lượng và người dân có thể lên kế hoạch ứng phó sớm. Đồng thời phải đầu tư mạnh vào hệ thống cảnh báo lũ quét, ngập lụt, sạt lở đất dựa trên dữ liệu radar, vệ tinh và cảm biến thời gian thực. 

Cùng với đó là các giải pháp phi công trình: trồng rừng phòng hộ, khôi phục rừng đầu nguồn, kiểm soát khai thác cát sỏi, quy hoạch lại khu dân cư ven sông suối và đào tạo kỹ năng phòng tránh thiên tai cho cộng đồng.

Thích ứng chủ động - không thể chậm trễ. Mưa bão năm nay không chỉ là hiện tượng thời tiết bất thường, mà là lời cảnh tỉnh nghiêm khắc về giới hạn của con người trước tự nhiên. Thiên tai không thể ngăn chặn triệt để, nhưng thiệt hại có thể giảm đáng kể nếu biết chủ động, dự báo sớm và hành động khoa học.

Khi biến đổi khí hậu khiến rủi ro ngày càng dồn nén, Việt Nam cần chuyển từ tư duy "chống bão" sang "quản lý rủi ro khí hậu tổng hợp" - nghĩa là không chỉ phản ứng khi sự cố xảy ra, mà chuẩn bị trước và thích ứng trước. 

Bởi trong kỷ nguyên khí hậu cực đoan, sự chậm trễ dù chỉ vài giờ trong cảnh báo hay thiếu đồng bộ trong chuẩn bị cũng có thể là khởi đầu của một thảm họa.