Cấp thiết bảo tồn voi: Ngăn chặn suy giảm số lượng và quần thể

Nghệ An có khoảng 13 con voi hoang dã đang sống trong rừng, trong đó có 2 con sống riêng lẻ. Việc bảo tồn voi lâu nay gặp khó, voi và người thường xảy ra xung đột.

Voi rừng suy giảm

Trong số khoảng 13 con voi rừng ở Nghệ An hiện nay, có 11 con sống trong khu vực Vườn quốc gia Pù Mát, 2 con sống đơn độc trong những cánh rừng ở xã Hùng Chân và xã Mường Chọng, cách Pù Mát hàng chục cây số. Từ đầu năm 2023 đến nay, đã có 3 con voi được phát hiện chết trong rừng chưa rõ nguyên nhân.

Ông Lê Anh Tuấn, Giám đốc Vườn quốc gia Pù Mát, cho biết tại vườn này hiện đang có 2 đàn voi. Đàn sinh sống tại khu vực vùng đệm thuộc xã Anh Sơn hiện có khoảng 7 - 8 con và một đàn sinh sống ở khu vực thuộc xã Tam Thái có khoảng 3 - 4 con. Tuy nhiên, đàn voi ở Tam Thái mấy năm nay không còn ghi nhận được và nhiều khả năng chúng đã di chuyển đi nơi khác.

Tại xã Hùng Chân, từ nhiều năm qua còn sót lại 2 con voi cái trưởng thành sống trong rừng tự nhiên. Cuối năm 2022, 2 con voi này xuất hiện liên tục ở sát bản Đôm 2, xã Hùng Chân, vào tận nhà dân để tìm thức ăn. Voi về khiến người dân địa phương lo lắng vì chúng phá hỏng cây trồng; cũng như sợ bị chúng tấn công. Sau khi con voi già hơn được phát hiện bị chết trong rừng vào ngày 16.2.2023, con voi còn lại (khoảng 30 năm tuổi) sống đơn độc, ít ra gần khu dân cư hơn. Anh Sầm Văn Chung (ngụ xã Hùng Chân) cho biết, người dân địa phương đi rừng hái măng thỉnh thoảng vẫn gặp con voi này và có bữa nó còn "ăn trộm" măng đã hái của người dân đang tập kết trong rừng. Người dân không dám đụng vào voi nên nó tỏ ra hiền lành, không tấn công người.

Con voi cái đơn độc khác đang sinh sống tại các khu rừng thuộc xã Mường Chọng mấy năm gần đây cũng thường xuyên về gần khu dân cư để ăn mía và lúa của người dân. Người dân ở đây mất ăn mất ngủ khi voi đến tận cổng nhà dân, dỡ mái ngói để lục tìm thức ăn. Dù voi chưa tấn công người nhưng người dân vẫn lo lắng sợ nó trở chứng. Để đối phó voi, tại xã Mường Chọng có 2 tổ phản ứng nhanh, mỗi tổ 6 người dân địa phương do Ban Quản lý Vườn quốc gia Pù Mát thành lập, hỗ trợ kinh phí hằng tháng để xua đuổi voi, bảo vệ voi khi nó xuất hiện gần khu dân cư.

Đàn voi 7 - 8 con đang sinh sống tại khu vực vùng đệm của Vườn quốc gia Pù Mát những năm trước thường xuyên về gần khu dân cư, phá lán trại của người đi trồng rừng và đã từng quật chết 2 người. Để ngăn voi xuống bản, tỉnh Nghệ An đã đầu tư 20 tỉ đồng xây dựng 5 km tường, hào ngăn voi ở địa bàn bản Cao Vều, xã Anh Sơn. Để bảo vệ voi và cảnh báo cho người dân tránh voi, từ năm 2020, Ban Quản lý Vườn quốc gia Pù Mát đã lập tổ "canh voi" gồm 8 thành viên là người dân ở bản Vều. Hằng tháng, 8 thành viên này có nhiệm vụ gùi muối vào rừng sâu, định vị đàn voi rừng đang sinh sống và quy luật di chuyển của chúng để vùi các bao muối xuống đất cho voi ăn và quay về cảnh báo cho người dân né khu vực voi đang sinh sống khi đi rừng hái măng.

Ông Đặng Đình Việt, tổ trưởng tổ "canh voi" này, cho hay không biết có phải biện pháp này đã giữ chân được đàn voi hay không nhưng từ năm 2021 đến nay, kể từ khi được cung cấp muối, đàn voi không còn tìm đến khu dân cư như trước.

Loay hoay bảo tồn

Năm 2013, UBND tỉnh Nghệ An phê duyệt đề án bảo tồn voi rừng với kinh phí 86 tỉ đồng, giao Vườn quốc gia Pù Mát làm chủ đầu tư. Đến nay chủ đầu tư cũng mới chỉ nhận được hơn 20 tỉ đồng xây 5 km bờ hào ngăn voi ở xã Anh Sơn để ngăn voi xuống bản, làm đường tuần tra, xây chòi canh voi, trạm dừng chân cho lực lượng tuần tra.

Ông Lê Anh Tuấn, Giám đốc Vườn quốc gia Pù Mát, cho biết phương án di dời 2 cá thể voi sống đơn lẻ ở 2 xã Hùng Chân và Mường Chọng nhập đàn voi khác để chúng có thể sinh đẻ, duy trì nòi giống là rất khó khả thi. Khu vực voi đang sinh sống đồi núi dốc, hiểm trở, cây rừng dày đặc nên rất khó di chuyển voi sau khi bắn thuốc mê. Chưa kể, vùng sinh cảnh mới có phù hợp cho voi sinh sống sau di dời hay không thì chưa có cơ sở nào đảm bảo.

Ông Tuấn cũng cho hay, Ban Quản lý Vườn quốc gia Pù Mát đang phối hợp với Cục Lâm nghiệp hoàn thiện phương án bảo tồn các đàn voi hoang dã này để tham mưu UBND tỉnh Nghệ An triển khai thực hiện theo kế hoạch hành động quốc gia về bảo tồn voi tại VN đến năm 2035, tầm nhìn đến năm 2050 của Bộ NN-MT.

Theo đó, phương án bảo tồn xác định các mục tiêu: duy trì và phát triển số lượng voi hiện có, cải thiện sinh cảnh, giảm thiểu xung đột giữa voi và người… Ngay trong năm nay, Ban Quản lý Vườn quốc gia Pù Mát đã triển khai điều tra, giám sát bằng bẫy ảnh để xác định số lượng cá thể, cấu trúc các đàn voi và thể trạng của voi. Năm 2026 - 2027, sẽ triển khai việc thu mẫu phân để xác định ADN nhằm xác định kiểu gien và đánh giá quan hệ huyết thống của đàn voi hoang dã tại khu vực Cao Vều, xã Anh Sơn. Để thực hiện được mục tiêu ngăn chặn suy giảm số lượng và quần thể, từ năm 2025, Vườn sẽ tiếp tục tổ chức các đợt tuần tra truy quét, tháo gỡ bẫy thú… với sự tham gia của các lực lượng liên ngành.

"Việc gia tăng truyền thông để người dân nâng cao nhận thức, gia tăng sự tham gia của cộng đồng trong việc bảo vệ voi là rất cần thiết. Ngoài ra, cần tăng cường, khuyến khích sự tham gia của các cơ quan chức năng. Chất lượng các vùng sinh cảnh hiện có của voi cần được duy trì và nâng cao, ngăn chặn xâm hại chia cắt vùng sinh cảnh cũng là một mục tiêu trong kế hoạch", ông Tuấn cho hay.

Trong hai năm 2024 - 2025, cơ quan chuyên môn sẽ hoàn thành xác định khu vực phân bố của các đàn voi ở Nghệ An, sau đó xây dựng và thực hiện quy chế phối hợp với các chủ rừng trong công tác bảo tồn voi. Từ năm 2025, cơ quan chức năng sẽ tạo 24 điểm cung cấp muối khoáng cho voi tại vùng có voi phân bố, năm 2026 sẽ cải thiện sinh cảnh sống của voi trên diện tích 1.000 ha.

Ông Tuấn cũng cho biết để bảo vệ các đàn voi hoang dã này, việc giảm xung đột giữa voi và người để cả hai "sống hòa bình" là rất cần thiết. Từ năm 2023, Vườn quốc gia Pù Mát đã giám sát xung đột giữa voi và người tại 4 đàn voi đang xảy ra xung đột và đã thiết lập mạng lưới phát hiện sớm, thông tin kịp cho người dân có biện pháp phòng tránh. Các tổ phản ứng nhanh đã được thành lập để tuần tra bảo vệ voi, cảnh báo, hỗ trợ người dân phòng tránh, hạn chế xung đột và xua đuổi voi khi xảy ra xung đột.

Từ năm 2026, Vườn sẽ tham quan học tập kinh nghiệm tại Thái Lan, Ấn Độ về bảo vệ voi và các biện pháp tránh xung đột để có thể áp dụng. Ngoài ra, cần cải thiện sinh kế cho người dân địa phương nơi đang xảy ra xung đột giữa voi và người và có thể xây dựng hàng rào điện cộng đồng để giảm xung đột. (còn tiếp)