Bão Bualoi: Khi thiên tai vượt kịch bản, và cái nghèo không chịu… tan

“Thiên tai không chờ ai” – Lời cảnh báo mang tính tổng kết kinh nghiệm ngàn năm này lại được chứng minh một cách cay đắng sau bão Bualoi.

Dị thường Bualoi và hiệu ứng kèm mưa lũ, dông lốc, sạt lở đất làm 19 người chết, 82 người bị thương. Chưa kể những người mất tích còn chưa tìm thấy, hàng vạn ngôi nhà như trải qua “trận bom trải thảm”, hàng chục ngàn ha lúa màu, nuôi trồng thủy sản mất trắng sau “đại hồng thuỷ”, lũ vượt đê và ngập lụt khắp nơi, giao thông chia cắt, xóm làng cô lập… Vì sao thiệt hại nặng nề đến như vậy?!

Chuyên gia khí tượng và biển đổi khí hậu Huy Nguyễn đã tổng kết được 3 kỷ lục dị tường từ cơn bão này: Tốc độ di chuyển trên biển Đông của Bualoi là nhanh nhất, với vận tốc có lúc đạt 40km/h. Thời gian quần thảo trong đất liền tại một tỉnh/thành lâu nhất với 11 tiếng đồng hồ ở Hà Tĩnh. Và, trong chỉ một ngày, Bualoi, trong phạm vi hoàn lưu bão và vùng rìa bão - đã tạo ra 8 lốc xoáy.

Lốc xoáy “vòi rồng” đã không còn hiếm nữa. Nhưng những clip hiện trường mà người dân ghi lại ở khắp nơi, từ Nam Định (cũ), Ninh Bình, Hải Phòng, Hải Dương (cũ), Thanh Hóa, Thái Bình (cũ), Quảng Ninh, Hà Nội cho thấy trận nào cũng lớn, cũng khủng khiếp với vòng xoáy mây đen kịt, bầu trời tối mịt, vòi rồng xoáy sâu và cao.

Lốc xoáy có nơi đã vò nát nhà cửa trên phạm vi bằng gần nửa cái làng. Vò tất cả, bất kể là nhà kiên cố hay nhà ngói đơn sơ. Tốc độ nhanh kỷ lục, quần thảo lâu kỷ lục, 8 cơn lốc xoáy “tận thế” trong một ngày, Bualoi đã thật sự viết lại nhiều kỷ lục buồn trong sổ tay khí tượng Việt Nam.

Nếu có một kịch bản cho bão thì Bualoi đã phá vỡ kịch bản. Bởi cũng chẳng có kịch bản nào tuyệt đối đúng, chính xác với sự dị thường như vậy.

Bão vào 1 ngày, nghèo thêm vài năm

Nhưng sự tàn khốc của bão Bualoi không chỉ nằm ở gió mạnh, lốc lớn, hay mưa to mà còn ở chỗ: Nó đánh thẳng vào những vùng rốn bão Nghệ An, Hà Tĩnh, Thanh Hoá nói riêng và miền Trung - nơi còn chưa gượng nổi sau đến 9 cơn bão trong hơn 2 tháng qua.

Trước khi Bualoi đổ bộ, bà con miền Trung đã tất bật gặt lúa, “mót” tất cả những gì trên đồng để chạy bão. Những bà Loan, ông Hãng, bà Nhu.. vừa mót nhặt vừa chép miệng: lúa như thế này không gặt không được mà gặt thì mất công. Khi mà nhìn thì bao lúa đấy nhẹ phèo vì toàn hạt xanh, hạt đen, hạt lép.

9 cơn bão đã qua, tính ra, sào lúa chỉ thu được, cả chắc cả lép - tầm chỉ 1 tạ lúa. Nếu bán giá 700 ngàn coi như mỗi sào lỗ hơn 900. Mà đó là giá lúa đẹp chứ lúa lép thì cho gà ăn gà còn chê. Lúa còn có thể “xanh nhà hơn già đồng”, còn có thể gặt chạy bão, chứ gà heo thủy sản thì chẳng chạy đi đâu được. Các bạn đã nhìn thấy rồi đấy: 20 tấn cá lồng bè chết trắng ở Kỳ Hoa (Hà Tĩnh). Cả ngàn con gà nằm chất đống ở Thanh Hoá. Còn ở Ninh Bình sau giông lốc chẳng khác gì chiến trường: nhà đổ nát, cây cối bật gốc, cột điện gãy la liệt…

Cái vòng xoáy đau lòng ở đây là thiên tai càng mạnh thì người nghèo càng khổ: Một mái ngói, một ao cá là cả tài sản, bão đi qua coi như mất trắng.

Khi phía sau con số thiệt hại sẽ là những tháng ngày nhọc nhằn dựng lại từng mái nhà, trồng cấy lại từng sào ruộng, nuôi lại từng đàn cá. Phía sau, là rất nhiều mồ hôi nước mắt, là một vòng xoáy mới: bão một ngày, nghèo thêm vài năm.

Nhờn bão

Lúc 23h45 tối 28.9, lực lượng biên phòng nhận thông tin khẩn cấp về 2 tàu cá gồm 13 thuyền viên đang neo đậu tại Bắc Gianh (Quảng Trị) bị đứt dây neo trôi tự do. Thông tin sau đó cho biết dù tàu đã được neo đậu chờ bão qua. Nhưng tới khuya 28.9, khi có dấu hiệu gió lặng, nghĩ bão đã qua nên các thuyền viên quay lại tàu để chuẩn bị nhu yếu phẩm, cho nổ máy chuẩn bị ra biển. Và khi tàu bị bão bứt dây neo, chỉ 4 thuyền viên bơi được vào bờ, 9 người còn mất liên lạc.

Bualoi ập đến rất nhanh, chỉ ngay sau Ragasa - một cơn bão chỉ “phớt qua”, dù cảnh báo ban đầu ở cấp cuồng phong. Phải chăng chúng ta không chỉ nạn nhân của thiên nhiên, mà còn của chính sự chủ quan?! Dự báo bão liên tục đưa ra cảnh báo với giải thích tâm bão, hoàn lưu…. Chính quyền tổ chức sơ tán dân khắp nơi. Tàu thuyền được kêu gọi vào bờ neo đậu tránh trú bão từ rất sớm. Lực lượng chức năng tổ chức ứng trực. Số điện thoại khẩn cấp 112 luôn ở chế độ “nóng” 24/24.

Nhưng rồi những người dạn dày nhất, tưởng kinh nghiệm nhất với bão lại “tưởng bão đã qua” mà rồi vẫn có hàng chục người chết vì giông lốc ngoài vùng tâm bão.

Một chuyên gia khí tượng xác nhận: Khác với mưa, gió hay nhiệt độ có thể dự báo theo ngày, lốc xoáy hình thành rất nhanh, phạm vi hẹp nên gần như không thể dự báo chính xác về thời điểm và địa điểm. Chúng ta hiện chỉ cảnh báo trước 2-3 giờ. Với lốc xoáy “cấp độ vòi rồng”, việc dự báo gần như bất khả thi. Và chúng ta nghe rất quen trong các bản tin dự báo, một cảnh báo rằng: "trong cơn giông có khả năng xuất hiện lốc xoáy mạnh", hoặc "giông lốc nguy hiểm".

8 cơn giông lốc, với những cơn xảy ra cách tâm bão 300-400 km như ở Hưng Yên, ở Thái Bình đã chứng minh cảnh báo ấy không hề sai. Nhưng cũng 8 cơn giông lốc ấy cho biết một sự thật là câu cảnh báo cửa miệng vô hồn ấy không hề khiến người dân thêm chủ động, không đủ sức tạo ra cảnh báo nghiêm túc, lay động để dân bỏ việc, bỏ nhà mà tìm nơi trú ẩn an toàn.

Nhìn ở khía cạnh truyền thông, đây là thách thức lớn: cảnh báo nhiều quá thành nhàm, cảnh báo ít quá thì bị động. Người dân thì rơi vào tình trạng “nghe quen tai nhưng không kịp chạy”.

Một bài học thật sự đắt giá trong thời buổi khí hậu cực đoan, khi mà thiên tai chẳng còn “tôn trọng” các dự báo, các kịch bản ứng phó nữa.

Vấn đề vì thế có lẽ không nằm ở năng lực dự báo, mà ở cách thức thông tin, ở cách xã hội – từ chính quyền đến từng người dân – chuẩn bị cho kịch bản xấu nhất với cả báo lũ thường niên, cả lốc xoáy dị thường.

Những cơn bão “phá kịch bản” sẽ để lại sau nó những cơn bão nghèo đói mới - những “cơn bão không bao giờ tan”. Một bên đến rồi đi, để lại đổ nát. Một bên ở lì, khiến sự đổ nát kéo dài thành bi kịch.

Các cảnh báo mưa lớn, ngập lụt, lũ ống, lũ quét… “có khả năng sạt lở đất”, vẫn đang được đưa ra. Ngoài khơi hôm qua, một vùng nhiễu động mới đã lại hình thành tiềm ẩn một áp thấp nhiệt đới, hoặc một… cơn bão mới.