Ai trả tiền cho khoản 'lỗ' 45.000 tỷ của EVN?

Dù đi qua ngân sách hay hóa đơn, cuối cùng vẫn là người dùng điện (mà số lớn là người dân và doanh nghiệp) trả tiền. Vấn đề nằm ở chỗ: trả thế nào cho minh bạch, công bằng và ít thiệt hại nhất. Cách hợp lý nhất là EVN cần minh bạch từng đồng chi phí.

Tôi vẫn nhớ như in nét mặt căng thẳng của một lãnh đạo EVN vào mùa hè năm 2023 – mùa hè đỏ lửa đúng nghĩa. Khi đó, miền Bắc phải cắt điện luân phiên, có nơi mất điện không báo trước; doanh nghiệp đình trệ sản xuất, người dân kêu ca khắp nơi.

Nguyên nhân thì nhiều: thủy điện cạn kiệt vì hạn hán, công suất khả dụng sụt giảm, trong khi nắng nóng gay gắt khiến nhu cầu dùng điện tăng vọt. Miền Bắc lại không có nguồn điện lớn nào mới kịp bổ sung.

Để giữ cho hệ thống không sụp đổ, ngành điện buộc phải đốt dầu, mà càng đốt thì càng lỗ: chi phí sản xuất một kWh từ dầu tới hơn 5.000 đồng, nhưng bán ra chỉ khoảng 1.800 đồng.

Vị lãnh đạo ngành điện khi ấy đã phải thốt lên: “Nếu không tăng giá điện, chúng tôi đang làm mất vốn của Nhà nước, tức là mất nguồn lực của dân, của đất nước”.

Năm 2022 - 2023, có lẽ EVN lỗ lũy kế hơn 93.000 tỷ đồng. Sau năm 2024 có lãi, vẫn còn 44 - 45 nghìn tỷ chưa được bù, nay trở thành “cục nợ” treo lại.

EVN lý giải, giá nhiên liệu tăng sốc, sản lượng thủy điện giảm, giá bán bị kìm dưới giá thành và gánh thêm nhiệm vụ xã hội.

Nói thẳng ra, đây không phải là quản trị yếu kém, mà là “lỗ chính sách” - chi phí phát sinh nhưng chưa được phân bổ vào giá điện để giữ ổn định vĩ mô. Kiểm toán Nhà nước cũng đã kiểm toán chuyên đề và xác nhận bản chất câu chuyện này.

Ai sẽ trả tiền?

Câu trả lời rất rõ: người dùng điện (trong đó số lớn là người dân và doanh nghiệp).

Dự thảo sửa Nghị định 72 cho phép phân bổ dần chi phí chưa tính đủ vào giá bán lẻ điện. Bộ Công Thương dự báo, nếu thực hiện theo lộ trình, mức tăng mặt bằng giá chỉ khoảng 2–5%. Nghĩa là, qua từng hóa đơn điện, người dùng sẽ gánh dần khoản "lỗ" ấy.

Dù đi qua ngân sách hay hóa đơn, cuối cùng vẫn là người dùng điện (mà số lớn là người dân và doanh nghiệp) trả tiền.

Vấn đề nằm ở chỗ: trả thế nào cho minh bạch, công bằng và ít thiệt hại nhất.

Cách hợp lý nhất là EVN cần minh bạch từng đồng chi phí. Phần an sinh – hộ nghèo, hộ chính sách – phải để ngân sách gánh, đúng nguyên tắc chính sách công. Phần sản xuất – kinh doanh thì đưa vào giá, theo lộ trình để tránh sốc, kèm theo bảo vệ nhóm dễ tổn thương bằng bậc thang đầu.

Làm được vậy, ta vừa tháo “cục nợ” 45.000 tỷ, vừa khuyến khích đầu tư vào nguồn – lưới mới. Còn nếu né quyết định, xã hội sẽ phải trả bằng một loại hóa đơn khác còn đắt hơn: hóa đơn mất điện.

Khi EVN thiếu tiền, không thể đầu tư nguồn mới, lưới mới, doanh nghiệp phải ngừng sản xuất, người dân sống không có điện – cái giá đó lớn hơn bất kỳ mức tăng nào trên hóa đơn điện.

EVN phải có lãi để tái đầu tư

Một tập đoàn nhà nước với vốn 100% của Nhà nước như EVN, có trách nhiệm bảo toàn và phát triển vốn.

Trong thời gian tới EVN sẽ triển khai thực hiện các dự án quy mô lớn, quan trọng, cấp bách như dự án Nhà máy điện hạt nhân Ninh Thuận 1, Nhà máy điện khí LNG Quảng Trạch 2&3, Nhà máy thủy điện tích năng Bác Ái, các dự án nhà máy thủy điện mở rộng, điện gió ngoài khơi... Với kế hoạch đầu tư như nêu trên, nhu cầu vốn đầu tư để thực hiện dự án trong thời gian tới là rất lớn.

Những năm vừa qua, vì thâm hụt, EVN đã “thắt lưng buộc bụng”, cắt giảm đầu tư, bảo dưỡng và vận hành lưới truyền tải. Nhưng cách làm ấy không thể kéo dài: hệ thống dễ quá tải, sự cố tăng.

Muốn EVN không lỗ và có lãi để tái đầu tư, công thức phải rõ ràng: tính đúng – tính đủ – điều chỉnh kịp thời – phân bổ công bằng.

Giá điện phải phản ánh chi phí thực tế, đặc biệt cho lưới truyền tải và phân phối. Nhà nước cần thiết kế cơ chế giá 2 thành phần, giảm bù chéo, áp dụng nguyên tắc “giá có lên, có xuống” theo thị trường, đồng thời phân định rạch ròi giữa “giá thương mại” và “giá chính sách”.

Đã đến lúc phải nói rõ: người dùng (số lớn là người dân và doanh nghiệp) sẽ trả khoản "lỗ" 45.000 tỷ đồng của EVN.

Nhưng Nhà nước phải có trách nhiệm thiết kế lộ trình minh bạch để người dân trả ít nhất, công bằng nhất. Đổi lại, người dân và doanh nghiệp nhận được dịch vụ điện ổn định, tin cậy – nền tảng để sản xuất kinh doanh và đời sống xã hội không bị gián đoạn.

Và EVN cũng phải cải thiện chất lượng dịch vụ của mình, nhất là trong thông tin, truyền thông với người dân thay vì dọa “xử lý” khi người dân phản ánh bức xúc trên mạng.