Việt Nam 80 năm - Từ kỷ nguyên độc lập đến khát vọng hùng cường

“Việt Nam đã đạt nhiều kỳ tích trong chiến tranh. Nhìn lại quá trình xây dựng, phát triển trong hòa bình, có thể nói rằng những thành tựu chúng ta đạt được cũng là kỳ tích”, chuyên gia kinh tế Nguyễn Đình Cung, nguyên Viện trưởng Viện Nghiên cứu quản lý kinh tế T.Ư (CIEM), xúc động chia sẻ.

Thành tựu rất ấn tượng của Việt Nam, được thừa nhận rộng rãi là xóa đói giảm nghèo. Nếu như năm 1993, tỷ lệ nghèo chung của Việt Nam tính theo phương pháp của Ngân hàng Thế giới là 58,1%, thì đến năm 1998 đã giảm xuống còn 37,4%. Hiện tỷ lệ hộ nghèo theo chuẩn nghèo đa chiều chỉ còn khoảng 1,5 - 2%. “Những thành tích như vậy không nhiều quốc gia đạt được”, ông Cung nói.

Hành trình xoá nghèo
từ mù chữ, bao cấp đến đổi mới

Theo bà Nguyễn Thị Hương, Cục trưởng Cục Thống kê (Bộ Tài chính), giai đoạn 1945 - 1954, thời kỳ đầu tiên xây dựng chế độ kinh tế mới là khó khăn nhất.

“Kinh tế nông thôn và sản xuất nông nghiệp có vị trí đặc biệt quan trọng trong giai đoạn này. Trong các vùng giải phóng, sản xuất nông nghiệp phát triển, sản lượng lương thực năm 1954 đạt gần 3 triệu tấn, tăng 13,7% so với năm 1946. Nông nghiệp đã hoàn thành sứ mệnh là nền tảng của kinh tế kháng chiến với những đóng góp to lớn giải quyết nạn đói các năm 1945, 1946”, bà Hương nói.

Suốt giai đoạn 1955 - 1985, điểm nhấn đáng chú ý là việc Việt Nam triển khai 3 kế hoạch phát triển kinh tế - xã hội 5 năm gồm: lần thứ nhất (1961-1965), lần thứ 2 (1976-1980) và lần thứ 3 (1981-1985). Việt Nam đã từng bước khắc phục những hậu quả nặng nề của chiến tranh; khôi phục phần lớn những cơ sở công nghiệp, nông nghiệp, giao thông ở miền Bắc và xây dựng lại các vùng nông thôn ở miền Nam bị chiến tranh tàn phá.

Dù vậy, việc duy trì nền kinh tế kế hoạch hóa tập trung, bao cấp (1976 - 1985) để lại nhiều hệ lụy. Theo bà Hương, việc quản lý nền kinh tế chủ yếu bằng mệnh lệnh hành chính dựa trên hệ thống chỉ tiêu pháp lệnh áp đặt từ trên xuống dưới, đã khiến kinh tế tăng trưởng chậm làm mất cân đối cung - cầu (thiếu hụt nguồn cung). Lạm phát cao khiến đời sống nhân dân hết sức thiếu thốn.

Trực tiếp tham gia công cuộc “xóa đói” thời đó, ông Nguyễn Đức Triều, nguyên Chủ tịch T.Ư Hội Nông dân Việt Nam, nguyên Phó ban Dân vận T.Ư, kể ông từng là cán bộ biệt phái của Viện Khoa học Nông nghiệp Việt Nam về các hợp tác xã ở Hà Nam Ninh triển khai thí điểm tăng năng suất lúa xuân, mở đường cho thâm canh tăng vụ từ năm 1968.

Trước năm 1964, nông dân miền Bắc chỉ quen làm lúa chiêm, từ lúc gieo mạ đến khi gặt là 180 ngày, năng suất lúa rất thấp chỉ từ 100 - 120 kg/sào. Sản lượng làm ra không đủ ăn, đất nước thiếu đói triền miên nên chủ trương làm lúa xuân được lãnh đạo Đảng, Nhà nước rất quan tâm.

“5 năm liền về địa phương công tác, tôi đi khắp các hợp tác xã, cùng làm cùng rút kinh nghiệm với với nông dân, mãi đến năm 1968, khi Hợp tác xã Hồng Thắng (xã Hải Anh) tiên phong bỏ toàn bộ lúa chiêm cấy lúa xuân thành công, tạo tiền đề nhân rộng. Năm 1969, Thủ tướng Chính phủ Phạm Văn Đồng về thăm, quyết định cho “lúa chiêm nghỉ hưu” chuyển sang cấy lúa xuân, thâm canh tăng vụ mở đường từng bước tự chủ về lương thực”, ông Triều nói.

Dù vậy, mô hình hợp tác xã vận hành theo cơ chế lao động tập trung, nông dân đi làm chỉ “đánh trống ghi tên” quan tâm đến công điểm, không quan tâm đến chất lượng công việc, năng suất lúa không đủ ăn. Đến năm 1980, Việt Nam rơi vào khủng hoảng lương thực trầm trọng.

Bước ngoặt “cởi trói” đầu tiên là Chỉ thị 100, T.Ư Đảng ban hành tháng 1.1981, áp dụng chính sách khoán sản phẩm cuối cùng đến nhóm, người lao động trong hợp tác xã. Hộ nông dân có thể giữ lại phần sản phẩm vượt khoán. Ở địa phương, nông dân làm việc trách nhiệm, hăng hái hơn giúp sản lượng lúa tăng lên, tình trạng thiếu đói dịu bớt nhưng vẫn chưa đủ sức giải phóng, khai phá sức lao động.

Không chỉ Chỉ thị 100, trước đó đã có những “người mở đường” cho tư duy đổi mới. Tại Vĩnh Phúc, ông Kim Ngọc, khi còn là Bí thư Tỉnh ủy tỉnh này đã mạnh dạn khoán ruộng đất cho nông dân từ cuối thập niên 1960. Dù bị coi là “xé rào”, phải chịu kỷ luật, nhưng chính thực tiễn ấy sau này trở thành tiền đề quan trọng cho Khoán 10 năm 1988.

Tại TP.HCM, trong bối cảnh khủng hoảng lương thực, ông Sáu Dân - cố Thủ tướng Võ Văn Kiệt khi làm Bí thư Thành ủy TP.HCM đã dám nghĩ, dám làm đột phá cơ chế mua gạo cứu đói cho dân những ngày sau giải phóng. Khi đó, ông mời bà Ba Thi, Giám đốc Công ty Lương thực TP.HCM cùng một số lãnh đạo đến để tìm mọi cách vượt “ngăn sông, cấm chợ” để mua gạo các từ các tỉnh Đồng bằng sông Cửu Long về cứu đói cho dân. Hình ảnh của ông Sáu Dân trở thành biểu tượng của tinh thần quyết đoán, sáng tạo, vì dân. Đây là những minh chứng cho sự dũng cảm dám nghĩ dám làm, góp phần quan trọng thúc đẩy đến Đổi Mới 1986 và con đường đi vào kinh tế thị trường định hướng XHCN sau này.

Nhắc tới trước đổi mới, đặc biệt là giai đoạn kinh tế kế hoạch hóa tập trung, tem phiếu, ông Cung chia sẻ ấn tượng: “Bây giờ nghĩ lại dù phải xếp hàng mua gạo nhưng người dân vẫn xếp hàng rất ngay ngắn, trật tự. 3 giờ sáng người dân đã thức dậy đi xếp gạch giữ chỗ, đó cũng là kỷ luật, không có chen chúc. Hồi đó, người nào mà mất sổ gạo thì rất buồn, đến mức sau này sự buồn bã của một ai đó đều so sánh như người mất sổ gạo”.

Sau này đánh giá lại thấy rằng, nền kinh tế tập trung, quan liêu, bao cấp duy trì quá lâu là nguyên nhân khiến kinh tế Việt Nam trì trệ, nhưng phải khẳng định, ở giai đoạn đầu đó là cách làm không thể khác được. “Đáng tiếc chỉ là chúng ta chưa có sự thay đổi kịp thời”, ông Cung nói.