Thông qua Luật KH,CN&ĐMST: Cởi bỏ 'xin - cho', trao quyền cho đổi mới

TPO - Bộ Khoa học và Công nghệ cho biết, Luật Khoa học, Công nghệ và Đổi mới sáng tạo (KH,CN&ĐMST) vừa được Quốc hội thông qua sáng 27/6 có những quy định tiệm cận với thể chế thành công của các nước Hàn Quốc, Singapore và Israel. Luật có nhiều nhóm chính sách nổi bật.

Sáng 27/6/2025, Quốc hội đã biểu quyết thông qua Luật KH,CN&ĐMST, có hiệu lực từ ngày 1/10/2025.

Theo đại diện Bộ Khoa học và Công nghệ, một trong những điểm nhấn của Luật Khoa học, Công nghệ và Đổi mới sáng tạo là chuyển đổi mạnh từ mô hình tiền kiểm sang hậu kiểm, tập trung vào minh bạch hóa quy trình, đánh giá kết quả và quản lý rủi ro thay vì can thiệp sâu vào hoạt động ban đầu. Đây là cách tiếp cận hiện đại, phù hợp với đặc trưng linh hoạt và thử nghiệm liên tục của lĩnh vực này.

Luật cũng thiết lập cơ chế “thử nghiệm có kiểm soát” (sandbox), một công cụ pháp lý mới cho phép triển khai các mô hình, công nghệ hoặc chính sách mới trong khung thời gian và phạm vi giới hạn.

Cách làm này tạo điều kiện để các sáng kiến công nghệ cao như trí tuệ nhân tạo, blockchain, công nghệ y tế và giáo dục số được vận hành trong môi trường pháp lý an toàn trước khi áp dụng rộng rãi.

Luật KH, CN&ĐMST thiết lập cơ chế thử nghiệm có kiểm soát cho các ngành công nghệ mới.

Luật cũng thể hiện rõ nguyên tắc bảo vệ nhà khoa học và tổ chức chủ trì khi thực hiện đúng quy trình và quy định pháp luật, dù kết quả có thể không như kỳ vọng. Quy định này nhằm nuôi dưỡng tinh thần dấn thân, sáng tạo và sẵn sàng thử nghiệm của nhà khoa học.

Ngoài ra, vai trò kiến tạo của Nhà nước còn được thể hiện qua việc xây dựng chiến lược phát triển dài hạn, phân bổ nguồn lực minh bạch và linh hoạt cho các nhiệm vụ KH,CN&ĐMST. Luật quy định rõ trách nhiệm tài trợ, hỗ trợ hạ tầng, bảo đảm môi trường thuận lợi để các tổ chức và cá nhân có thể triển khai sáng kiến một cách hiệu quả và an toàn.

Đối với phát triển thị trường KH,CN&ĐMST, Luật thiết lập cơ sở pháp lý thúc đẩy hoạt động thương mại hóa kết quả nghiên cứu và bảo hộ các hình thức chuyển giao công nghệ. Quyền sở hữu hoặc phân chia lợi ích kinh tế từ kết quả nghiên cứu được bảo đảm cho các tổ chức, cá nhân theo mức độ đóng góp, qua đó khuyến khích sự tham gia chủ động từ phía nhà khoa học và doanh nghiệp.

Luật cũng tháo gỡ điểm nghẽn kéo dài nhiều năm liên quan đến cơ chế sở hữu kết quả nghiên cứu sử dụng ngân sách nhà nước. Thay vì phải xin phép lại cơ quan cấp trên, tổ chức chủ trì được mặc nhiên giao quyền sở hữu hoặc quyền sử dụng kết quả nghiên cứu.

Luật đồng thời tạo điều kiện phát triển hệ sinh thái hỗ trợ thương mại hóa với các công cụ như sàn giao dịch công nghệ, tổ chức định giá tài sản trí tuệ, các trung tâm hỗ trợ chuyển giao... giúp kết nối hiệu quả giữa nghiên cứu và sản xuất - kinh doanh.

Nhà khoa học được phép nhận lợi ích kinh tế trực tiếp từ sản phẩm trí tuệ, trong khi tỷ lệ phân chia doanh thu được quy định rõ ràng nhằm đảm bảo hài hòa lợi ích giữa các bên.

Về tổ chức thực hiện và phân quyền hiệu quả, Luật quy định rõ vai trò và trách nhiệm của Chính phủ, các Bộ, ngành và chính quyền địa phương trong việc triển khai các chính sách KH,CN&ĐMST.

Trong đó quyền chủ động được trao cho các tỉnh, thành phố nhằm xây dựng và vận hành các chương trình KH&CN phù hợp với điều kiện phát triển kinh tế - xã hội tại địa phương.

Thông qua đó, các địa phương được phép thành lập quỹ ĐMST, trung tâm ĐMST cấp tỉnh, trung tâm hỗ trợ khởi nghiệp sáng tạo cấp tỉnh, từ đó tạo ra hệ sinh thái sáng tạo đặc thù, gắn liền với tiềm năng địa phương.

Luật KH,CN&ĐMST có nhiều quy định "cởi trói" cho nhà khoa học, tổ chức nghiên cứu.

Với các tổ chức KH&CN, Luật đã mở rộng quyền tự chủ một cách thực chất. Các tổ chức này có toàn quyền quyết định về định hướng nghiên cứu, mô hình hợp tác, quản trị nhân sự cũng như phân bổ nguồn lực tài chính, bao gồm cả việc sử dụng tài sản và phân chia lợi nhuận. Điều này nhằm xóa bỏ cơ chế xin - cho đã tồn tại lâu nay, giúp các đơn vị nâng cao tính linh hoạt và năng lực cạnh tranh trong môi trường ĐMST hiện đại.

Bên cạnh đó, Luật cũng thiết lập cơ chế phối hợp liên ngành giữa các bộ, ngành, địa phương trong việc giải quyết các vấn đề đa lĩnh vực có liên quan đến KH,CN&ĐMST. Những lĩnh vực như y tế, giáo dục, nông nghiệp công nghệ cao, hay năng lượng tái tạo đòi hỏi sự điều phối chặt chẽ và đồng bộ về chính sách, nguồn lực và giải pháp công nghệ. Nhờ cơ chế này, hoạt động KH,CN&ĐMST sẽ được triển khai hiệu quả hơn, hạn chế chồng chéo và nâng cao tính liên thông giữa các cấp, các ngành trong toàn hệ thống.

Về chuyển đổi số và hạ tầng dữ liệu quốc gia, Luật đã xác lập nền tảng số và hệ thống thông tin KH,CN&ĐMST quốc gia với mục tiêu tăng cường kết nối dữ liệu giữa các tổ chức nghiên cứu, doanh nghiệp và cơ quan quản lý. Việc cập nhật dữ liệu định kỳ trở thành trách nhiệm của các đơn vị sử dụng ngân sách công. Đồng thời, khu vực ngoài nhà nước cũng được khuyến khích đóng góp thông tin theo nguyên tắc tự nguyện và minh bạch, qua đó mở rộng kho dữ liệu mở phục vụ cộng đồng nghiên cứu và ĐMST.

Luật cũng đề cao tính tích hợp, chia sẻ và đồng bộ giữa các hệ thống thông tin, tạo điều kiện để các giải pháp công nghệ được triển khai nhanh chóng, hiệu quả và đúng định hướng.

Bộ Khoa học và Công nghệ cho biết, Luật KH,CN&ĐMST của Việt Nam có nhiều điểm tương đồng với các mô hình thể chế thành công của Hàn Quốc, Singapore, Israel.

Tại Hàn Quốc, luật cho phép nhà khoa học tự thương mại hóa công trình nghiên cứu, không cần qua cơ quan chủ quản. Singapore ưu tiên hậu kiểm, tập trung vào hiệu quả và tốc độ ra quyết định. Israel vận hành các trung tâm chuyển giao công nghệ dưới dạng công ty độc lập, liên kết chặt với doanh nghiệp.

Tại Việt Nam, qua luật mới, cũng đã tiếp cận các xu hướng như thúc đẩy nghiên cứu theo hướng ứng dụng; xây dựng mạng lưới trung tâm sáng tạo quốc gia và vùng; thành lập quỹ đầu tư từ nguồn xã hội hóa; khai thác dữ liệu mở và quản lý tài sản trí tuệ theo hướng thị trường.

Bộ Khoa học và Công nghệ kỳ vọng, Luật KH,CN &ĐMST là bước định hướng chiến lược, tạo nền tảng thể chế cho phát triển dựa vào trí tuệ Việt.