Thói quen vứt đồ 'công nghệ nhanh'

"Công nghệ nhanh" chỉ những thiết bị điện tử nhỏ, giá từ vài chục nghìn đến vài trăm nghìn đồng, thường được mua online để phục vụ nhu cầu ngắn hạn, từ quạt mini, cáp sạc, tai nghe, đồ chơi đến bàn chải điện. Nhiều sản phẩm trong số đó khó sửa chữa và bị vứt bỏ nhanh chóng.

Minh Phương, sinh viên 20 tuổi, thường xuyên mua đồ công nghệ nhanh trên sàn thương mại điện tử vì rẻ, tiện lợi và mẫu mã theo "trend". "Lâu nhất là tai nghe thường dùng được khoảng hai năm thì hỏng. Khi đó, tôi đem bỏ đi", Phương nói và cho rằng những món đồ này khó tái chế.

Ngọc Anh, 31 tuổi, cũng mua quạt mini cầm tay và bộ sạc giá rẻ, phù hợp nhu cầu sử dụng. "Quạt mini dùng vài lần trong ba tháng hè, đến năm sau sạc không được, nên tôi bỏ túi rác vì cũng không biết gửi đến đâu để tái chế", cô cho hay.

Ông Hoan, 62 tuổi, thợ sửa chữa đồ điện tử đã về hưu tại Hà Nội, thường xuyên tự sửa những món đồ trục trặc trong nhà. Với những món hỏng không thể phục hồi, ông bán cho người thu mua phế liệu vì tin rằng "người thu mua sẽ phân loại và mang bán cho cơ sở xử lý phù hợp. Họ sẽ biết nên bán dây đồng cho ai, nhựa cho ai".

Tại Việt Nam, theo số liệu báo cáo Liên Hợp Quốc công bố năm ngoái, lượng rác điện tử đạt mức 516.000 tấn vào năm 2022, gấp đôi hai năm trước đó, do sự bùng nổ công nghệ số cùng mức giá rẻ.

Đây không phải tình trạng riêng của Việt Nam mà cả ở trên thế giới. Theo báo cáo Giám sát Rác thải Điện tử Toàn cầu do Liên Hợp Quốc công bố năm ngoái, lượng rác thải điện tử 2022 tăng 82% so với năm 2010 và dự kiến tăng thêm 32%, đạt 82 triệu tấn năm 2030. Chỉ khoảng 22,3% rác thải điện tử năm 2022 được thu gom và tái chế, nhưng việc tái chế kim loại thay vì khai thác vật liệu thô mới đã giúp giảm khoảng 52 triệu tấn khí nhà kính.

Kể từ 2010, tốc độ gia tăng rác thải điện tử đã vượt tốc độ phát triển của hoạt động thu gom và tái chế chính thức gần gấp 5 lần. Phần lớn rác điện tử được đưa đến bãi rác hoặc hệ thống tái chế không chính thức, gây nguy cơ ô nhiễm và ảnh hưởng xấu đến sức khỏe con người. Báo cáo cũng cho thấy thiết bị nhỏ như đồ chơi hay máy hút bụi có tỷ lệ tái chế đặc biệt thấp, chỉ 12%, dù chiếm 1/3 tổng lượng rác điện tử.

Nhà khoa học môi trường Laura Young từ Đại học Dundee đánh giá công nghệ nhanh đại diện cho mối đe dọa môi trường mới, không chỉ vì các hóa chất bên trong có thể độc hại, mà còn vì khối lượng lớn và vòng đời ngắn. "Những thiết bị điện tử nhỏ này thúc đẩy việc vứt bỏ bừa bãi các vật liệu quý giá của Trái Đất và tạo ra lượng rác điện tử khổng lồ", bà nói trên tạp chí Science năm ngoái.

Tại Anh, theo khảo sát của công ty Opinium, chi tiêu cho công nghệ nhanh đã tăng từ 2,8 tỷ bảng Anh năm 2023 lên 11,6 tỷ bảng Anh năm 2025. Ước tính gần 22 triệu đồ công nghệ nhanh, chứa kim loại có giá trị như lithium, đồng, vàng, không còn được sử dụng chỉ một tháng sau khi mua. Tổ chức phi lợi nhuận Material Focus ước tính hơn 1,14 tỷ thiết bị điện tử nhỏ được mua và khoảng một nửa (589 triệu) bị vứt bỏ mỗi năm, tương đương 19 thiết bị mỗi giây.

Young khuyến khích mọi người gom thiết bị và tìm điểm tái chế gần nhất. Các giải pháp khác là sửa chữa, tái sử dụng hoặc chỉ thuê thay vì mua.

Ở Anh, người dân có thể sử dụng công cụ trực tuyến Recycling Locator để nhập mã bưu chính và tìm địa điểm thích hợp trong khoảng 30.000 điểm thu gom tái chế. Trong khi ở Mỹ, Bộ Năng lượng năm 2024 đã khởi động một chương trình trị giá 14 triệu USD để tài trợ cho hơn 1.000 điểm thu gom pin trên khắp đất nước, giúp người dân tái chế pin dễ dàng hơn.

Tại Việt Nam, các đơn vị nhận rác điện tử thường xuyên như tổ chức môi trường Tagom và Việt Nam Tái Chế quy định loại rác gom khác nhau, phụ thuộc vào năng lực tái chế trong chuỗi hợp tác. Tagom chỉ hoạt động tại Hà Nội, giới hạn thu 20 pin, 5 thiết bị điện tử cỡ trung hoặc 10 loại nhỏ mỗi người. Việt Nam Tái Chế vận hành 8 điểm gom tại Hà Nội và TP HCM, nhận điện thoại, tivi, màn hình, pin điện thoại/laptop, tai nghe.

Hoạt động nhiều năm, các đơn vị này cho biết vẫn còn gặp nhiều thách thức. Với Việt Nam Tái Chế, thách thức lớn là nhận thức cộng đồng chưa cao về tác hại của rác điện tử, dẫn đến tình trạng bỏ lẫn vào thùng rác, hoặc bán lại cho hệ thống thu gom phi chính thức - những người hành nghề "đồng nát" cùng cơ sở thu gom không được cấp phép.

Thường xuyên mua online đồ công nghệ giá rẻ như tai nghe, bàn phím rời, Nguyễn Thành, 37 tuổi, nói anh thường dùng khoảng 6-12 tháng rồi đem cho hoặc bán. Món nào không thể làm theo cách này, anh sẽ cất vào hộp riêng để xử lý sau. "Tôi không muốn bỏ lẫn vào thùng rác vì biết sẽ gây ô nhiễm", anh chia sẻ.

Chung cư anh Thành đang ở có thùng gom pin cũ nên anh luôn bỏ pin cũ, hỏng vào thùng. Trong khi đó, Minh Phương và Ngọc Anh cũng sẵn sàng tái chế nếu có thông tin, quy trình rõ ràng và mang lại nhiều lợi ích cho cộng đồng.

Thu Thảo