Thí điểm viện kiểm sát khởi kiện vụ án dân sự: Bảo vệ quyền dân sự người yếu thế

Sáng nay (29-5), Quốc hội thảo luận ở hội trường nghị quyết về thí điểm viện kiểm sát nhân dân khởi kiện vụ án dân sự để bảo vệ quyền dân sự của các chủ thể là nhóm dễ bị tổn thương hoặc bảo vệ lợi ích công.

Tờ trình của Viện Kiểm sát nhân dân (VKSND) tối cao nêu rõ đây là việc phù hợp truyền thống tốt đẹp của dân tộc ta, thể hiện bản chất ưu việt của Nhà nước xã hội chủ nghĩa, luôn được Đảng và Nhà nước rất quan tâm.

Vì sao cần có nghị quyết?

Theo VKSND tối cao, hiện còn xảy ra vụ việc dân sự xâm hại các quyền dân sự của chủ thể thuộc nhóm dễ bị tổn thương và lợi ích công nhưng chưa rõ chủ thể được giao thực hiện việc khởi kiện hoặc chưa được các cơ quan, tổ chức có trách nhiệm thực sự quan tâm và chủ động yêu cầu khởi kiện.

Thực trạng này có nhiều nguyên nhân, trong đó có nguyên nhân là pháp luật chưa quy định cụ thể cơ chế bảo đảm cho các cơ quan tổ chức khởi kiện, VKSND chưa được thực hiện quyền khởi kiện vụ án dân sự. Chính vì vậy, văn kiện Đại hội XIII và nghị quyết 27 của Trung ương, kết luận 120 của Bộ Chính trị đã giao VKSND tối cao nghiên cứu xây dựng đề án này.

Theo đó, VKSND tối cao đề xuất dự thảo nghị quyết với nhiều nội dung. Nghị quyết sẽ quy định nhiệm vụ, quyền hạn, thẩm quyền của VKSND trong việc tiếp nhận, thu thập, thụ lý thông tin về vi phạm; các biện pháp xác minh, thu thập tài liệu, chứng cứ để chứng minh vi phạm; thông báo cho các chủ thể có liên quan; kiến nghị cơ quan, tổ chức, cá nhân có quyền, trách nhiệm khởi kiện.

Quy định trách nhiệm của cơ quan, tổ chức, cá nhân có liên quan trong việc phối hợp với VKSND để bảo đảm thực hiện quyền khởi kiện của VKSND; trách nhiệm của các tổ chức giám định tư pháp, định giá... hỗ trợ VKSND trong việc thu thập chứng cứ để chứng minh vi phạm và thực hiện nhiệm vụ bảo vệ lợi ích của chủ thể là nhóm dễ bị tổn thương hoặc bảo vệ lợi ích công.

Quy định trong trường hợp các cơ quan, tổ chức, cá nhân khởi kiện theo quy định của Bộ luật Tố tụng dân sự thì VKSND hỗ trợ khởi kiện khi có đề nghị; quy định về các trường hợp VKSND khởi kiện vụ án dân sự công ích.

Ngoài ra nghị quyết còn quy định về trình tự, thủ tục giải quyết vụ án dân sự công ích như thẩm quyền xét xử vụ án dân sự công ích; trách nhiệm của tòa án trong việc thụ lý vụ án dân sự công ích; những điểm đặc thù về thủ tục tố tụng trong các vụ án dân sự công ích khác với thủ tục giải quyết các vụ án dân sự thông thường.

Nghị quyết này có hiệu lực thi hành từ ngày 1-1-2026 và được thực hiện trong 3 năm tại Hà Nội, TP.HCM, Đà Nẵng, Cần Thơ, Quảng Ninh, Đắk Lắk vì sáu tỉnh thành này sau khi sáp nhập vẫn giữ nguyên tên gọi nên sẽ thuận tiện cho thí điểm. Việc thí điểm VKSND khởi kiện vụ án dân sự công ích không làm phát sinh thêm biên chế cán bộ và tổ chức bộ máy mới.

Viện trưởng VKSND tối cao Nguyễn Huy Tiến nhấn mạnh sau khi kết thúc thí điểm sẽ tiến hành tổng kết, đánh giá tính hiệu quả của cơ chế này và đề xuất, kiến nghị phù hợp.

Về quan điểm chỉ đạo, ông Tiến khẳng định xây dựng nghị quyết phù hợp các nguyên tắc cơ bản của pháp luật; bám sát chủ trương của Đảng, yêu cầu của Quốc hội; tiếp thu có chọn lọc kinh nghiệm quốc tế; bảo đảm đúng lộ trình, thời hạn theo yêu cầu của Bộ Chính trị.

Hỗ trợ những người dễ bị tổn thương

Trao đổi với Tuổi Trẻ, nhiều đại biểu Quốc hội đều bày tỏ đồng tình với việc cần thiết ban hành nghị quyết này. Đại biểu Đỗ Đức Hiển (TP.HCM) nêu rõ tại điều 187 của Bộ luật Tố tụng dân sự đã quy định khi các đối tượng dễ bị tổn thương, lợi ích công, lợi ích của Nhà nước bị xâm phạm, các cơ quan nhà nước có thẩm quyền phải có trách nhiệm thực hiện quyền khởi kiện.

Tuy nhiên trong một số trường hợp, do những nguyên nhân khách quan hoặc chủ quan, việc thực hiện trách nhiệm khởi kiện của các cơ quan này chưa được đầy đủ. Chính vì thế, ông Hiển bày tỏ ủng hộ về tinh thần của chủ trương này và cho thấy VKSND rất chủ động.

Đại biểu Nguyễn Thị Yến (Bà Rịa - Vũng Tàu) cũng nhấn mạnh dự thảo nghị quyết hết sức cần thiết để nhằm thể chế hóa chủ trương của Đảng.

Việc giao cho VKSND quyền chủ động khởi kiện trong những trường hợp cụ thể là bước đột phá của thể chế nhằm đáp ứng được yêu cầu thực tiễn, góp phần nâng cao hiệu quả bảo vệ pháp luật, bảo vệ quyền con người, quyền công dân và lợi ích công cộng.

Đồng tình, ông Đỗ Đức Vĩnh (nguyên viện trưởng Viện Dân sự, VKSND cấp cao 3) nhận định trong tình hình hiện nay cần thiết có một cơ quan nhà nước bảo vệ lợi ích công, bảo vệ quyền dân sự quyền con người mà các tổ chức chính trị xã hội chưa làm hoặc đã tác động nhưng vẫn chưa bảo vệ được các quyền và lợi ích đó. Chỉ có bản án của tòa án mới được chấp hành.

Nói về sự cần thiết của nghị quyết, bà Nguyễn Thị Ngọc Linh (phó chủ tịch Hội Liên hiệp phụ nữ TP.HCM) cho rằng việc bảo vệ nhóm người dễ bị tổn thương - trong đó có phụ nữ, trẻ em, phụ nữ mang thai hoặc nuôi con nhỏ - và bảo vệ lợi ích công là truyền thống tốt đẹp của dân tộc ta.

Tuy nhiên về trách nhiệm, vai trò khởi kiện của các cơ quan, tổ chức, cá nhân chưa thực sự hiệu quả.

Còn xảy ra vụ việc xâm hại các quyền dân sự của chủ thể thuộc nhóm dễ bị tổn thương và lợi ích công nhưng chưa rõ chủ thể được giao thực hiện việc khởi kiện hoặc chưa được các cơ quan, tổ chức có trách nhiệm thực sự quan tâm, chủ động yêu cầu khởi kiện...

Cần làm rõ vai trò, địa vị pháp lý của VKSND

Tuy nhiên với việc VKSND tham gia khởi kiện, đại biểu Đỗ Đức Hiển cho rằng trong nghị quyết cần làm rõ vai trò, vị trí, địa vị pháp lý của VKS.

Ông nói trong vụ án dân sự sẽ có nguyên đơn, bị đơn và người có quyền lợi, nghĩa vụ liên quan, trong một số trường hợp sẽ có người đại diện của người tham gia tố tụng. Tuy nhiên trong dự thảo nghị quyết chưa thể hiện trong trường hợp này VKSND sẽ tham gia với tư cách gì?

"Đây là một vụ án dân sự đặc biệt, có thể VKSND tham gia khởi kiện nhưng gắn với tư cách nguyên đơn, hoặc một số trường hợp có thể coi là người đại diện. Vì vậy, cần phải xác định rất rõ địa vị pháp lý khi VKS tham gia khởi kiện. Khi đó mới xác định được quyền, nghĩa vụ, trách nhiệm không bị lẫn với trường hợp tham gia khởi kiện khác", ông Hiển nêu.

Đại biểu Phan Thị Mỹ Dung (Long An) cũng chỉ ra một vấn đề phát sinh ở đây VKS sẽ là nguyên đơn, người đại diện hay người bảo vệ quyền lợi và tham gia tố tụng với tư cách pháp lý như thế nào?

Nếu là nguyên đơn, VKS cũng phải tuân thủ trình tự thủ tục tố tụng của Bộ luật Tố tụng dân sự. Nếu không là nguyên đơn sẽ thực hiện trình tự tố tụng theo quy định nào? VKS vừa khởi kiện, vừa tham gia tranh tụng, vừa kiểm sát hoạt động tố tụng có xung đột vai trò không?

Ví dụ như ai sẽ kiểm sát hoạt động tố tụng nếu VKS cấp huyện (sắp tới là VKS khu vực) khởi kiện, phân công một kiểm sát viên khác hay VKS cấp trên phân công kiểm sát? Từ đó, bà đề nghị bổ sung quy định VKS trong vụ án dân sự công ích là người khởi kiện có quyền và nghĩa vụ như nguyên đơn theo quy định tại Bộ luật Tố tụng dân sự, đồng thời với những cơ chế khác biệt về vai trò tham gia tố tụng của VKS như trong nghị quyết.

Đại biểu Dung đề xuất bổ sung quy định trong các vụ án do VKS khởi kiện, VKS cấp trên thực hiện chức năng kiểm sát hoạt động tố tụng.

Về lâu về dài, sau khi thực thi nghị quyết thí điểm này, cần hướng đến xác định và xây dựng một cơ chế đặc biệt "nguyên đơn công" như mô hình của một số quốc gia, nơi công tố có quyền khởi kiện để bảo vệ lợi ích công nhưng không đồng thời giám sát tố tụng.