Sông Tô xưa ‘nước trong đáy sạch’, ‘có lắm chỗ phong cảnh nên thơ’

Qua miêu tả của tác giả Viên Mai Nguyễn Công Chí, thời điểm những năm 1940-1950, sông Tô Lịch vẫn có chỗ phong cảnh nên thơ và có hai bên bờ có nhiều chợ (tên danh từ cổ) sầm uất.

Sông Tô xưa trong tranh họa sĩ Thành Phong.

Sông Tô Lịch xưa là một tuyến giao thông thủy quan trọng và là đường bao của kinh thành Thăng Long. Dòng sông cũng gắn với nhiều di tích, làng nghề, chợ truyền thống, phản ánh chiều sâu của lịch sử văn hóa vùng đất đất kinh kỳ.

Những phố buôn bán Hà Nội sông Tô Lịch chảy qua xưa

Trong những trang viết của tác giả Viên Mai Nguyễn Công Chí (tác phẩm Chuyện cũ bên dòng sông Tô và Tô giang hiệp sĩ), sông Tô Lịch được miêu tả là một dòng sông thơ mộng, trong xanh, từng là tuyến giao thông thủy quan trọng của kinh thành Thăng Long, nơi thuyền bè tấp nập.

Sách Chuyện cũ bên dòng sông Tô. Ảnh: TT.

Chuyện cũ bên dòng sông Tô và Tô giang hiệp sĩ của Viên Mai Nguyễn Công Chí đều là truyện dã sử. Tuy nhiên, với nhiều tư liệu quý phản ánh lịch sử hơn 200 năm của đất Kinh Kỳ - Kẻ Chợ - Thăng Long tứ trấn (từ thời Hậu Lê đầu thế kỷ 18 đến trước Cách mạng tháng Tám năm 1945), hai tác phẩm này đã vượt qua khuôn khổ của thể loại dã sử, trở thành một tài liệu tham khảo hấp dẫn và hữu ích, giúp thế hệ sau thêm hiểu các giá trị truyền thống của dân tộc và mảnh đất kinh đô nghìn năm văn hiến.

Trở lại những trang viết về sông Tô Lịch, tác giả Viên Mai Nguyễn Công Chí đã có những miêu tả về quá khứ huy hoàng của dòng sông. Ông viết: “Xưa lòng sông được khơi luôn để lấy lối cho thuyền buôn đi từ chợ nọ đến chợ kia. Sự vận tải hàng hóa từ phố phường về thôn quê bằng thuyền rất tiện lợi và đỡ cái vất vả gánh gồng, đội vác.

Những nhà phú quý ở vùng này sắm cả thuyền riêng để dùng về việc đi lại. Có bậc mặc khách tao nhân lấy thuyền làm nơi đi dưỡng tính tình và đọc sách ngâm thơ, ngắm trăng vịnh gió. Bởi vậy ta chẳng lạ khi thấy có người đóng thuyền vừa làm nơi ăn chốn nằm vừa tiện ngao du sông nước”.

Viết về dòng sông Tô Lịch vào khoảng những năm 1940-1950 của thế kỷ trước, tác giả Viên Mai Nguyễn Công Chí cho biết những đoạn dòng sông đã bị thực dân san lấp, kéo dài từ những con phố buôn bán của Hà Nội cho đến Chợ Bưởi, nhưng vẫn còn đó những dấu xưa tích cũ.

Ông viết: “Ai ở Hà Nội cũng biết con đường Cống Chéo, Hàng Lược còn có tên là phố sông Tô Lịch. Vào thế kỷ trước, dòng Tô Lịch còn chảy vào khoảng phố ấy. Đoạn phố Hàng Đường rẽ ra Ngõ Gạch (nay là phố Án-sát-Siêu) [ngày nay là Phố Nguyễn Văn Siêu] các già lão ở Hà Nội vẫn còn gọi là phố Cầu Đông. Ở đấy xưa, từ đời Lê có chiếc cầu đá Đông Hà. Ở giữa phố Hàng Đường có ngôi chùa nay vẫn gọi là chùa Cầu Đông”.

Truyện dã sử Tô Giang hiệp sĩ đăng trên Thời văn nguyệt san. Ảnh: TT.

“Phố Án-sát-Siêu chạy thẳng ra Chợ Gạo trên bờ sông Nhị Hà. Sóng với phố này là phố Mới cũng đâm thẳng ra sông Cái, chỗ cửa Ô Quan Chưởng. Từ cửa Ô này ra chợ gạo là ngõ Cống Vũ. Vậy từ sông Cái, khoảng giữa Chợ Gạo và cửa Ô Quan Chưởng, qua ngõ Cống Vũ, ngã tư Hàng Đường, Ngõ Gạch đến phố Hàng Lược”.

Qua miêu tả của ông chúng ta không chỉ thấy những phố buôn bán Hà Nội xưa kia sông Tô chảy qua, mà còn biết những đoạn sông bị cống hóa. Ông viết: “Xưa sông ấy lấy nguồn ở những hào thành Hà Nội có lối thông ra Hồng Hà như trên đã nói. Từ hào thành, phía cửa bắc, sông chảy dọc theo con đường lên chợ Bưởi, gần đấy lại có lối thông vào Hồ Tây.

Nay sông ấy không còn thấy ở mấy phố nói trên nhưng theo triền cũ, người ta đã xây đường cống cái để dẫn nước ra ngoài thành phố. Cách nay không lâu ngay sát ngôi đền của đạo Hồi, tục gọi là chùa Tây Đen ở phố Hàng Lược, vẫn còn thấy một đoạn cống ấy để ngỏ”.

Tô giang nơi đồng nội có lắm chỗ nên thơ

Sau các miêu tả về những đoạn dòng sông đã bị san lấp và bị cống hóa, tác giả nói về điểm xuất phát chính thức của dòng sông và những địa danh sông đi qua.

“Bắt đầu con đường lên chợ Bưởi có một dải vườn ươm cây của thành phố. Trong vườn này cống cái thành phố, tức là sông Tô Lịch, lại bỏ ngỏ để tiện lấy nước tưới cây. Từ đây không thể gọi là cống được nữa, vì không có xây lát gì cả, vì mỗi đoạn mỗi rộng ra, phải gọi là cái rãnh, cái hào hay cái suối thì đúng hơn. Ra khỏi vườn ươm cây thành phố, dòng nước vẫn chảy theo dọc con đường lên tận chợ Bưởi. Từ đây dòng nước này mới được mệnh danh là sông Tô Lịch”.

“Từ làng Bưởi, sông ngoặt về phía nam, chảy ra ngoài đồng ruộng. Cũng từ đây mới ra vẻ một dải sông con và chảy qua Ô Cầu Giấy (đường lên Sơn Tây) men những làng Láng, làng Mọc. Đến Cầu Mới (đường đi Hà Đông) sông rẽ về phía tây nam qua những lăng Lủ, làng Quang rồi lại quay sang đông nam men những làng Ngâu, làng Dãy (Văn Điển).

Đến cống Ngọc Hồi, sông qua đường cái thiên lý (đường vô Nam) men những làng Om, làng Nhót, làng Chỗ, làng Dường. Đến cống Dũi sông lại chui dưới đường thiên lý qua làng Nhị Khê, quê cụ Nguyễn Trãi, làng Quèn, đến làng Dưỡng Hiền thì nhập vào Nhuệ Giang là con sông đã chảy cạnh tỉnh lỵ Hà Đông. Sông Nhuệ xuống xuôi gặp cống Đồng Quan. Từ Đồng Quan trở đi nay thành sông dẫn thủy nhập điền qua cống Nhật Tựu, cống Ba Đa, rồi vừa tới tỉnh lỵ Phủ Lý thì gặp sông Đáy”.

Đoạn sông Tô Lịch là hào thành chảy ngang qua Cửa Bắc khi chưa bị lấp (nay là phố Phan Đình Phùng), được tác giả Viên Mai Nguyễn Công Chí miêu tả là "nước trong đáy sạch". Ảnh tư liệu: Charles-Edouard Hocquard, chụp năm 1884 -1885.

Dù bày tỏ sự tiếc nuối về sự mất tích của dòng sông những đoạn trên phố, nhưng qua miêu tả của tác giả, thời điểm những năm 1940-1950, sông Tô Lịch vẫn có chỗ phong cảnh nên thơ và có hai bên bờ có nhiều chợ sầm uất.

“Vậy thì trải qua một cuộc bể dâu, sông Tô đã mất tích ở đất cố đô, nhưng tuy vậy vẫn bắt nguồn ở đó. Có khác là xưa kia phát nguyên ở hào thành, nước trong đáy sạch, cứ mùa hạ tới là được ướp hương thơm ngào ngạt của những bông sen đua nở. Và ngày nay suối tuôn ra bởi cống cái Hà thành, chỗ thu thập của muôn ngàn bẩn thỉu nơi đường phố. Nhưng khi ra đến đồng nội, Tô giang lại giữ bộ mặt của trăm nghìn sông khác, chẳng còn là dòng nước ô uế nữa, và hai bên bờ lại có lắm chỗ phong cảnh nên thơ”.

“Nay sông Tô chỉ còn vẹn một việc tháo nước thành phố và miền phụ cận xuống xuôi, nhưng xưa đã từng là một đường giao thông tiện lợi giữa ngoại thành và Kẻ Chợ. Bởi vậy hai men sông có nhiều chợ thời xưa rất sầm uất. Hãy kể từ bắc xuôi nam: chợ Bưởi, chợ Mọc, chợ Quang, chợ Dãy, chợ Om, chợ Nhót, chợ Dường, chợ Quèn, đó là những chợ có danh từ thì cổ”. Tác giả Viên Mai Nguyễn Công Chí viết.