Giữ hồn văn hóa cho các đô thị thông minh

Trong quá trình chuyển mình thành một xã hội thông minh, Việt Nam đồng thời đối mặt với nguy cơ những nét văn hóa làm nên tính nhân văn bị lu mờ còn sự vô cảm lại phát triển.

Số hóa xã hội Việt Nam hiện đại

Thói quen số hóa của người Việt đang phát triển nhanh chóng và đã trở thành một phần không thể tách rời trong trải nghiệm đô thị Việt. Tốc độ phát triển này chủ yếu nhờ việc phổ cập internet rộng rãi với số người dùng tăng từ 36 triệu năm 2014 lên 88 triệu vào 2024 và dự kiến sẽ vượt mốc 100 triệu vào 2027 (theo Statista). Điều đó cho thấy tiềm năng tăng trưởng lớn còn chưa được khai phá. 

Hầu hết các đề án đô thị thông minh hiện nay đều tập trung vào việc nâng cao chất lượng sống qua công nghệ. Song nếu thiếu chiều sâu văn hóa, chúng có nguy cơ trở thành "vỏ rỗng công nghệ", có hiệu quả bề nổi nhưng thiếu tính nhân văn - điều khiến các thành phố trở nên đáng sống. 

Với mục tiêu trở thành quốc gia số vào năm 2030 và nước thu nhập cao vào năm 2050, Việt Nam đang đứng trước cơ hội thay đổi tư duy đổi mới sáng tạo số, không chỉ về tiến bộ kỹ thuật mà còn động thái văn hóa, làm sao để vừa phát triển hạ tầng thông minh, vừa gìn giữ hồn dân tộc. 

Văn hóa số: nền tảng cho thành phố thông minh 

Văn hóa số không gói gọn trong nội dung số hóa hay các ngành công nghiệp sáng tạo, đó còn là cách con người hành xử, tương tác, hình thành niềm tin và giá trị cùng công nghệ trong môi trường số, cũng là cách văn hóa và di sản được bảo tồn và tích hợp vào hệ sinh thái số. 

Tuy nhiên, trong các chiến lược đô thị thông minh hiện nay, số hóa văn hóa vẫn chưa được chú trọng đúng mức. 

Thành công của chiến lược phát triển đô thị thông minh tại Việt Nam không chỉ phụ thuộc vào việc triển khai công nghệ từ trên xuống, mà còn nằm ở khả năng thích nghi văn hóa từ dưới lên và những sáng kiến đổi mới do người dân khởi xướng. 

Đô thị thông minh cần được thiết kế không chỉ để tối ưu dữ liệu, mà còn nâng cao trải nghiệm con người - đảm bảo công nghệ sẽ làm giàu thêm, chứ không phai mờ đi bản sắc địa phương, khả năng sáng tạo và giá trị văn hóa. 

Nếu không, người dân có thể cảm thấy xa lạ với chính những hệ thống được tạo ra để phục vụ họ, hay nói cách khác là sống trong môi trường tiên tiến nhưng vô cảm. 

Việt Nam có sẵn nền tảng văn hóa để phát triển văn hóa số. Ba địa phương Hà Nội, Hội An và Đà Lạt đã được UNESCO đã trao danh hiệu Thành phố sáng tạo cho cho các mảng thiết kế, thủ công - nghệ thuật dân gian và âm nhạc (ứng theo từng địa phương). 

Lĩnh vực nghệ thuật số sáng tạo trong nước cũng phát triển mạnh, với sự hình thành của nhiều hợp tác liên ngành. 

Đầu tư vào con người và công nghệ sáng tạo 

Phần lớn các thảo luận về đô thị thông minh hiện nay vẫn tập trung vào công nghệ hóa hạ tầng và dịch vụ thiết yếu, song lại thiếu bóng dáng của công nghệ nghệ thuật hay văn hóa - những lĩnh vực nuôi dưỡng bản sắc, văn hóa, sự sáng tạo và cảm giác gắn kết. 

Một xã hội thông minh toàn diện cần vượt ra khỏi hạ tầng vật lý để hướng tới "hạ tầng ý nghĩa". Giữa muôn vàn thuật toán, chính những người kể chuyện, nghệ sĩ và nhà thiết kế… sẽ giúp con người cảm thấy gắn kết. 

Điều giúp Việt Nam nổi bật không chỉ có chuyển đổi số, mà là cam kết giữ yếu tố con người ở vị trí trung tâm. Bởi lẽ, đô thị thông minh thực sự là đô thị lấy con người làm gốc. 

Điều mang lại cảm giác hứng khởi nhất là khả năng dám nghĩ dám làm mà vẫn giữ được cội rễ của dân tộc. 

Xã hội thông minh mà chúng ta xây dựng đến năm 2050 sẽ có những nghệ sĩ số biết biên dịch văn hóa, nhà văn thành thạo ngôn ngữ lập trình, nhà phát minh công nghệ biết làm thơ, giám tuyển mơ bằng thuật toán và nhà dân tộc học hăng say kiến tạo di sản số....

Thế hệ sáng tạo trẻ cần mạnh dạn nắm lấy vai trò quan trọng của mình trong tương lai ấy. Bằng cách phát triển năng lực liên ngành và cảm quan văn hóa từ bây giờ, họ có thể đóng góp ý nghĩa cho tương lai thông qua những câu chuyện, thiết kế và trí tưởng tượng. 

Khi đó, Việt Nam sẽ trở thành nơi văn hóa giao thoa với vi mạch, nơi năng lượng tuổi trẻ thổi sức sống mới vào trí tuệ cha ông.