Sài Gòn xưa du ký: Tem thư Sài Gòn

Tem thư là sản phẩm tất yếu của hệ thống bưu chính. Tuy nhiên, sự ra đời của những con tem đầu tiên trên thế giới và sự hiện diện của chúng trong đời sống của cư dân thuộc địa Nam kỳ đã trải qua những chặng đường đầy thú vị.

Năm 1838, một người Anh khá nổi tiếng tại London (Anh) là Rowland Hill tình cờ chứng kiến một sự việc độc đáo trên lĩnh vực thư tín. Bữa nọ, ông đang ngồi trong một quán nước thì người bưu tá đến trao cho cô giúp việc tại đây một phong thư. Sau khi quan sát kỹ bì thư, cô gái trả lại cho người bưu tá và không đồng ý thanh toán cước phí. R.Hill xin phép được trả thay nhưng cô gái cương quyết từ chối. Điều này khiến ông đâm ra nghi hoặc và cố tìm hiểu những bí ẩn trong cách xử sự của cô. Cuối cùng ông vỡ lẽ ra là cô và anh tình nhân đã thông tin với nhau qua một dấu hiện riêng trên bì thư, sau khi nắm bắt nội dung trên bì thư đó, cô gái trả lại thư để khỏi tốn cước phí.

Sự khám phá tình cờ này gợi cho R.Hill viết một tập sách mỏng nhan đề Post-office reform (Cải cách bưu chính), đưa ra khuyến cáo: cần phải thu trước phí thư tín thông qua hình thức một mảnh giấy có đóng dấu xác nhận trên bì thư. Sáng kiến được sự ủng hộ của giới thương gia và nghị viện Anh. Một cuộc thi được tổ chức trên toàn nước Anh để cụ thể hóa những sửa đổi cơ bản trong ngành bưu chính: thống nhất giá biểu và thu trước cước phí. Hình vẽ của một người thợ khắc huân chương là W.Wyon dựa vào phương thức "giấy dán nhãn dính được" vào chung kết cùng với một số sáng kiến khác, trong đó có sáng kiến của Mulready về một loại phong bì in sẵn hình ảnh có đóng dấu.

Ngày 6.5.1840, cả nước Anh thực sự bước vào một cuộc cải cách bưu chính. Công chúng được mời dán vào bì thư một loại nhãn màu đen in hình nữ hoàng Anh Victoria cùng các từ "postage" (bưu phí) và "one penny" (1 xu). Điều làm họ ngạc nhiên nhất là cước phí 1 xu áp dụng trên toàn lãnh thổ Anh, một giá biểu hết sức khiêm tốn so với phương thức thanh toán trước đó.

Hôm ấy, các nhân viên bưu chính đã làm việc trong tình trạng cuống cuồng. Tem được in lên một tờ giấy to, không đục lỗ giữa các con tem như bây giờ nên công việc cắt rời từng đơn vị một đã làm cho họ hết sức bối rối. Thêm vào đó, sự hưởng ứng của công chúng đã vượt ra ngoài dự tưởng của ngành bưu chính, mức cung không đủ đáp ứng mức cầu.

Chỉ trong một thời gian ngắn, sáng kiến "con tem 1 xu" của xứ sở sương mù đã được nhiều chính phủ khác mạnh dạn áp dụng: Brazil và một số tổng ở Thụy Sĩ vào năm 1843, Mỹ năm 1847, Bỉ và Pháp năm 1849. Tại Pháp, sáng kiến này được đệ trình từ lâu nhưng Quốc hội đã bác bỏ vào năm 1845. Phải đợi đến sau cách mạng 1848, tân Giám đốc bưu chính Etienne Arago mới mạnh dạn đưa tem thư vào cuộc sống thường nhật của người dân ở Pháp.

Những con tem hình chim đại bàng

Ở VN, ngày 30.5.1863 công chúng được chính thức thông báo về sự ra đời của những con tem thư đầu tiên tại VN. Bố cáo của Sở Bưu chính Sài Gòn có nội dung như sau:

"1/ Kể từ ngày 1.6 tới đây, các thư từ, báo chí, ấn bản mọi loại gửi tới trong hoặc ngoài thuộc địa sẽ được dán bằng tem bưu chính thuộc địa.

2/ Tem bưu chính thuộc địa có 4 loại và 4 giá biểu sau:

1- Tem màu cam 0,04 (quan)

2- Tem màu nâu xám 0,10

3- Tem màu lục 0,05

4- Tem màu xám 0,01

3/ Việc bán tem diễn ra mỗi ngày trừ chủ nhật và ngày lễ tại cơ sở ở Sài Gòn và những cơ sở bưu chính thiết lập do quyết định ngày 30.5 hiện hành…".

(Công báo Nam kỳ thuộc Pháp {BOCF}1863, tr. 352).

Những con tem đầu tiên dạng vuông vức có in hình chim đại bàng. Chính quyền thực dân thống nhất một giá biểu cho thư gửi trong nội thành, thư gửi từ Sài Gòn đi các tỉnh và ngược lại, hoặc thư gửi từ tỉnh này sang tỉnh khác, chỉ khác nhau theo trọng lượng, chẳng hạn: Thư cân nặng đến 10 gram dán tem 0,10 quan Pháp; từ 10 đến 20 gram dán tem 0,20 quan; từ 20 đến 100 gram dán tem 0,40 quan; từ 100 đến 200 gram dán tem 0,80 quan; từ 200 đến 300 gram dán tem 1,20 quan Pháp.

Đến năm 1864, công chúng đã sử dụng rộng rãi tem thư do chính quyền thuộc địa phát hành trong phạm vi các địa phương đã lọt vào tay quân Pháp: Sài Gòn, Biên Hòa, Cần Giuộc, Mỹ Tho, Chợ Lớn, Tân An, Tây Ninh, Gò Công… Một bức thư đi từ Sài Gòn đến Mỹ Tho mất 21 giờ, còn từ Sài Gòn đi Gò Công mất 16 tiếng.

Trong thời gian này, tổ chức trạm của triều Nguyễn tại Nam kỳ vẫn chưa bị thực dân Pháp bãi bỏ. (còn tiếp)