'Những người khốn khổ' kiểu mới trong tiểu thuyết của E.M. Forster

Tiểu thuyết của E.M. Forster là bức tranh xã hội sống động về những người luôn khao khát vượt thoát khỏi giới hạn của chính mình. Để rồi, họ bị chính những ước mơ ấy nhấn chìm.

Tiểu thuyết Nông trang Howards-End mới phát hành bản dịch tiếng Việt. Ảnh: P.M.

Giữa những con phố London phủ bụi than đầu thế kỷ XX, một kiểu người mới bắt đầu hiện: Những lao động không làm việc trong xưởng hay hầm mỏ mà trong các văn phòng, công ty bảo hiểm, ngân hàng. Họ không còn đói ăn như trong những trang viết của Dickens, nhưng lại “đói” một thứ khác, đó là tri thức, văn hóa, ý nghĩa của đời sống. Leonard Bast, nhân vật trung tâm trong Nông trang Howards- End của E.M.Forster, là một người như thế!

Bị kịch của một linh hồn lạc lối

Anh đọc sách, nghe hòa nhạc, mơ về một đời sống thanh cao hơn. Anh ngưỡng mộ tầng lớp trí thức Schlegel, khao khát được bước vào thế giới của họ, nơi người ta nói về nghệ thuật, triết học và cái đẹp. Nhưng cánh cửa ấy dường như chẳng bao giờ thật sự mở. Tác giả để Leonard Bast hiện lên như một kẻ khốn khổ kiểu mới: Không nghèo vì thiếu ăn, mà nghèo vì bị tước mất cơ hội trở thành người có văn hóa.

Đó là hình ảnh của thời Edward khi nước Anh rời khỏi kỷ nguyên Victoria bảo thủ để bước vào thời đại công nghiệp hóa và đô thị hóa. Tầng lớp kinh doanh mới nổi lên, chiếm lĩnh nền kinh tế trong khi những người lao động bị cuốn vào guồng quay của một xã hội thực dụng, phân tầng rõ rệt. Con người bị đo bằng lợi nhuận và năng suất, không còn bằng phẩm giá hay tri thức.

Giữa bối cảnh đó, một nhân viên nhỏ bé như Leonard Bast vẫn tin rằng đọc sách có thể cứu rỗi đời mình và chính niềm tin ấy khiến anh trở nên khác biệt. Anh là dấu hiệu của một xã hội đang chuyển mình, nơi con người bắt đầu khát khao tìm lại giá trị tinh thần giữa những ràng buộc vật chất nhưng chưa tìm được con đường để bước tới.

Bast không chỉ nghèo vật chất mà còn nghèo về cơ hội, thứ bi kịch mà Forster đã nhìn thấy sâu thẳm trong lòng nhân loại.

Trong Nông trang Howards-End, E.M.Forster dựng nên ba thế giới song song. Đầu tiên với gia đình Wilcox, họ chính là những nhà tư sản giàu có, thực dụng, tin rằng tiền bạc là thước đo của đời sống. Đối lập với họ, gia đình Schlegel đại diện cho những trí thức cấp tiến, duy tâm, yêu nghệ thuật và nhân văn. Cuối cùng, vợ chồng Leonard Bast lại thuộc về một thế giới khác, là những người lao động nghèo khổ, đứng lưng chừng giữa hai thế giới ấy.

Leonard Bast khao khát bước vào thế giới của Schlegel, nhưng không hiểu hết ngôn ngữ của họ. Anh cũng không còn thuộc về tầng lớp lao động cũ, nơi người ta sống giản đơn và ít băn khoăn. Anh bị kẹt giữa hai bờ, một linh hồn không đúng chỗ, vừa không đủ thực dụng để "thành công", vừa không đủ đặc quyền để mộng mơ.

Bi kịch của nhân vật chính nằm ở niềm tin rằng tri thức có thể cứu rỗi. Anh tin nếu đọc nhiều hơn, hiểu hơn, anh sẽ trở thành một con người khác. Nhưng tri thức không thể bắc cầu cho một xã hội chưa sẵn sàng bình đẳng. Khi anh bước vào ngôi nhà Schlegel, anh nhận ra sự khác biệt không chỉ ở học vấn mà ở toàn bộ cấu trúc của thế giới, nơi lòng tốt và thương hại đôi khi chỉ cách nhau một ánh nhìn.

Tác giả không khắc họa Leonard Bast như một nạn nhân đơn thuần. Ông khắc họa anh với tất cả sự mong manh và phức tạp của con người cận đại: tự trọng nhưng tự ti, ham học nhưng lạc hướng, thông minh nhưng không được hệ thống nào công nhận. Leonard Bast là sự tiên đoán cho con người thế kỷ XX, những người luôn lạc bước giữa lý tưởng và hiện thực.

Sinh thời, nhà văn E.M. Forster là một người thích đọc sách. Ảnh minh họa: I.D.

Hy vọng hòa giải

Khi câu chuyện chạm đến đoạn cuối, E. M. Forster để người đàn ông tội nghiệp ấy ra đi bằng một cái chết vừa bất công, vừa nhẹ như hơi thở. Nhưng đó không phải dấu chấm hết. Đứa con của Leonard Bast và Helen Schlegel chính là hình ảnh của sự hòa hợp, là bằng chứng rằng những thế giới tưởng chừng xa cách vẫn có thể tìm thấy nhau.

Helen là người phụ nữ trí thức duy tâm, cô đã nhìn thấy ở Bast điều mà người khác không thấy: một linh hồn đang cố gắng sống có ý nghĩa giữa đời sống vật chất. Đứa trẻ của họ sinh ra giữa bi kịch nhưng trong mắt Forster, đó lại là mầm sống của tương lai.

Leonard Bast không chỉ là người của nước Anh những năm đầu thế kỷ XX. Anh là bóng dáng của hàng triệu con người trong mọi xã hội: Những người có tri thức, có khát vọng nhưng luôn thấy mình bị kẹt giữa lý tưởng và cơm áo, giữa lòng tự trọng và nhu cầu tồn tại.

Hơn một thế kỷ trôi qua, thế giới đổi thay nhưng Leonard Bast vẫn đâu đó quanh ta, trong những người trẻ đang nỗ lực thoát khỏi giới hạn, trong những nhân viên văn phòng ngày ngày đọc sách, nghe nhạc, mơ về một cuộc đời có ý nghĩa hơn. E.M. Forster đã nhìn thấy họ từ rất sớm. Ông hiểu rằng tri thức không đủ để cứu một con người, nhưng chính khát vọng ấy khiến con người trở nên đáng thương và cũng thật đáng quý.

Nông trang Howards-End vì thế không chỉ là cuốn tiểu thuyết về giai cấp, mà là câu chuyện về sự lạc lõng của con người khi thế giới đổi thay. E.M. Forster không viết để phán xét mà để hàn gắn: Giữa tầng lớp với tầng lớp, giữa người với người, giữa vật chất và tinh thần. Và ông chọn Leonard Bast, một kẻ thất bại, để làm biểu tượng cho khả năng phục sinh ấy.

Trong khi những nhân vật khác tượng trưng cho sức mạnh, trí tuệ hay quyền lực, Leonard Bast mang trong mình điều nhân bản nhất: mong muốn được sống có ý nghĩa. Có lẽ chính vì thế mà cuốn tiểu thuyết này vẫn sống mãi hơn một thế kỷ qua, bởi nó không ca ngợi chiến thắng mà nâng niu sự cố gắng của những linh hồn bé nhỏ giữa dòng chảy khắc nghiệt của thời đại.

Đọc Nông trang Howards-End hôm nay, ta vẫn thấy bóng dáng Leonard Bast đâu đó trong chính mình, giữa khát vọng sống một đời có giá trị và nỗi sợ bị thế giới bỏ lại phía sau. Nhưng như E.M. Forster đã nói, chỉ cần ta vẫn biết kết nối với người khác và với chính mình, thế giới vẫn còn một cơ hội để trở nên dịu dàng và tử tế hơn.