Nhiếp ảnh gia Maika Elan Chụp ảnh từ sự tò mò của bản thân

Ngày 6.1, tại Hội Nhiếp ảnh TP.HCM khai mạc triển lãm ảnh thời sự nghệ thuật Một lần đến với nước Mỹ của 5 nhiếp ảnh gia VN: Đoàn Hoài Trung, Huỳnh Công Bá, Ngô Thị Thu Ba, Vũ Kim Sơn và Trịnh Vân Anh. Triển lãm giới thiệu đến công chúng 103 tác phẩm tuyển chọn từ hàng ngàn bức ảnh về phong cảnh, con người của nước Mỹ được chụp vào tháng 9.2023.

Hiện tại các cặp đồng tính công khai quan hệ đã không còn là chuyện lạ ở VN. Nhưng 15 năm trước, cái nhìn của xã hội còn khá khắt khe. Vào thời điểm đó, vì sao chị quyết định chụp bộ ảnh The Pink Choice?

The Pink Choice bắt đầu hình thành vào năm 2010 khi tôi tham gia Angkor Photo Workshop - một khóa học nhiếp ảnh tài liệu thường niên dành cho các nhiếp ảnh gia trẻ châu Á tại Campuchia. Trong quá trình tìm kiếm đề tài tại địa phương, tôi tình cờ phát hiện website pinkchoice.com. Đây là một dạng cẩm nang du lịch dành riêng cho cộng đồng đồng tính trên toàn cầu, với những gợi ý như khách sạn nào dành riêng cho gay (đồng tính nam) hay lesbian (đồng tính nữ) ở Angkor, quán bar nào nên đến hay những nơi từng có va chạm nên tránh… Điều khiến tôi ngạc nhiên là vào thời điểm ấy, những thông tin như vậy gần như không tồn tại công khai ở VN.

Ban đầu tôi chỉ dự định chụp ảnh các địa điểm lưu trú. Tuy nhiên, khi đến xin phép, phần lớn chủ khách sạn từ chối với lý do đó là không gian riêng tư và đề nghị tôi trực tiếp xin phép từng khách hàng. Không ngờ phần lớn các cặp đôi lại đồng ý, thậm chí còn mời tôi vào phòng riêng hoặc về tận nhà để chụp. Chính sự cởi mở và tin tưởng ấy đã tạo cho tôi động lực theo đuổi đề tài này trong suốt khóa học kéo dài một tuần.

Tôi quyết định giữ nguyên tên The Pink Choice theo tên trang web, như một lời cảm ơn và cũng bởi nó mang một thông điệp quan trọng: Có thể bạn không được chọn giới tính khi sinh ra, nhưng bạn hoàn toàn có thể chọn cách sống sao cho thật rực rỡ với giới tính ấy.

Sau này, khi về VN, tôi nhận ra còn nhiều vấn đề, ví dụ các triển lãm về đề tài đồng tính do các tổ chức xã hội thực hiện thì nhân vật luôn bị che mặt tạo cảm giác tội lỗi; hay phim ảnh đa phần theo xu hướng bi kịch hóa hoặc mua vui quá đà… Đến năm 2011, tôi chính thức xin tài trợ từ quỹ sáng tác CDEF của Đại sứ quán Đan Mạch và thực hiện dự án tại VN trong 2 năm 2011 và 2012, gặp gỡ hơn 200 nhân vật, chụp ảnh 72 cặp đôi và công khai hình ảnh của 32 cặp.

Khi hoàn thành và chính thức được công bố tại VN, bộ ảnh có thêm tên tiếng Việt Yêu là yêu, dựa trên một chiến dịch của Trung tâm ICS khi đó. Trung tâm ICS là một tổ chức hoạt động vì quyền của cộng đồng LGBTQ+.

Sự kỳ thị của xã hội về thế giới người đồng tính vào thời điểm đó khiến chị buộc phải chụp họ ở góc máy như thế nào, và chính họ có yêu cầu gì không?

Để nhân vật cảm thấy thoải mái và tự tin, tôi chủ yếu chụp tại nhà riêng của các cặp đôi, với góc máy đơn giản, tự nhiên, nhẹ nhàng và tôn trọng hoàn toàn bối cảnh cũng như sinh hoạt thực tế của họ.

Các nhân vật cũng không có yêu cầu gì đặc biệt vì thực ra đây cũng là lần đầu tiên họ được chụp ảnh kiểu này, và đây cũng là lần đầu tiên tôi thực hành chụp ảnh tư liệu dài hơi như vậy.

Bên cạnh giá trị nghệ thuật, The Pink Choice được đánh giá đã góp phần khiến xã hội có cái nhìn cởi mở hơn. Đâu là bức ảnh chị thấy ưng ý nhất trong bộ ảnh này?

Mỗi ảnh đại diện cho một cặp đôi khác nhau, việc mời được họ hiện diện trong dự án này đã là điều tuyệt vời và đầy biết ơn rồi. Tôi không chụp ảnh để tìm kiếm điều "đẹp nhất" hay "ưng ý nhất", mà chỉ là các hình ảnh đó đủ để mình kể câu chuyện này hay đủ để mọi người tin vào nó hay chưa thôi.

Tự học nhiếp ảnh và thành công với giải World Press Photo (WPP), chị có lời khuyên gì dành cho các bạn trẻ yêu thích bộ môn nghệ thuật này?

Tôi không có lời khuyên gì cụ thể đâu, nhưng nếu còn trẻ thì nên dành nhiều thời gian nhất có thể cho việc thực hành chụp ảnh và cũng đừng ngại thử nghiệm nhiều thể loại khác nhau.

Nổi tiếng với những bức ảnh về Hà Nội, với chị, Hà Nội qua ống kính sẽ như thế nào? Con người và cảnh vật Hà Nội giữ vị trí như thế nào trong cảm hứng sáng tạo?

Hồi bé, do sống ở xa trung tâm, nên Hà Nội trong tôi gói gọn trong con sông gần nhà hay vườn rau bà trồng. Lớn lên, đọc những cuốn sách về 36 phố phường hay món ngon Hà Nội, tôi thấy hấp dẫn nhưng cũng xa lạ quá, vì không gian sống thực tế của mình không như vậy. Mãi sau này khi đã là sinh viên đại học và bắt đầu chụp ảnh, rồi lang thang phố xá nhiều hơn, tôi mới định hình và "học cách yêu" được nơi mình đang sống.

Tôi chụp ảnh Hà Nội nhiều nhất trong những năm bắt đầu sự nghiệp, tập trung nhiều hơn vào những con ngõ nhỏ trên phố cổ, nơi lối đi vào có thể chật chội tối tăm nhưng lại luôn mở ra rất nhiều ngã rẽ và những không gian mở đầy bất ngờ bên trong. Nó vừa bí ẩn lại vừa lãng mạn theo một cách nào đó.

Tôi nghĩ chính vì được sống trong một thành phố nhiều năng lượng, đầy chất liệu và dịu dàng như Hà Nội mà phong cách chụp ảnh của tôi được vun đắp theo xu hướng thiên về chi tiết và cảm xúc nhiều hơn.

Đề tài nào khiến chị cảm thấy khó thực hiện nhất?

Có thể là chụp ảnh gia đình và người thân. Vì mình luôn nghĩ rằng đã hiểu họ rồi nên lại càng cảm thấy khó mà mô tả họ đầy đủ nhất. Tôi cũng không giỏi việc chụp đám đông hay những nơi đang có nhiều hoạt động diễn ra cùng lúc. Chắc tôi sẽ phải đơ ra một lúc, không biết nên bắt đầu từ đâu hoặc khỏi chụp luôn cho rồi.

Chị có thể nói thêm về gia đình?

Gia đình nhỏ của tôi chỉ đơn giản là có thêm chồng và cậu con trai 11 tuổi. Chồng tôi, anh Hải Thanh, cũng là một nhiếp ảnh gia chuyên nghiệp. Hiện chúng tôi sinh sống, làm việc tại TP.HCM.

Rất nhiều người thích chụp ảnh; nhưng để có những bức ảnh đẹp, để đời thì cần thêm tố chất gì?

Ảnh nào chụp cũng là ảnh để lại cho đời! Nếu giờ có cơ hội được xem những ảnh chụp Hà Nội hay VN như kiểu 300 năm trước thì dù là chụp cái gì mình cũng thấy quý và muốn xem nhiều hơn đó sao? 1.000 năm nữa con cháu mình nhìn vào những ảnh chụp hiện tại cũng sẽ có cảm giác đó thôi.

Quá nhiều cuộc thi ảnh được tổ chức trong nước, song nhiếp ảnh Việt ít có tiếng nói trên thế giới ngoại trừ ảnh chụp phong cảnh, nghệ thuật. Theo chị, nguyên nhân là gì?

Điều này cũng không có gì bất thường. Chúng ta hiện may mắn được sống ở một đất nước không có chiến tranh hay nội chiến, kinh tế thì thuộc hạng phát triển nhanh trong khu vực, thiên nhiên ưu đãi nhiều cảnh đẹp. Vậy với đa số người chơi ảnh nói chung, nếu không chụp ảnh nghệ thuật hay phong cảnh thì họ chụp gì? Và dù có nhiều cuộc thi, nhưng phần lớn những cuộc thi này lại có những tiêu chí phù hợp với nhóm chụp ảnh nghệ thuật trên, nên không thể đem số lượng các cuộc thi ảnh nghệ thuật trong nước để làm thước đo so với thế giới được.

Không thể đòi hỏi những người làm nghề lúc nào cũng tìm ra những câu chuyện vừa mang tính địa phương lại chạm tới toàn cầu để mà "có tiếng nói" được. Nhưng không vì thế mà VN thua kém. Rất nhiều đồng nghiệp trẻ tôi quen biết vẫn đang ghi lại những câu chuyện ảnh xoay quanh đời sống cá nhân của họ một cách đầy sống động và ý nghĩa.

Tiếng nói nào cũng quan trọng, miễn là thanh âm của nó phải được cất lên đã.

Qua những bức ảnh, chị muốn gửi gắm thông điệp gì đến người xem?

Đa phần những dự án cá nhân của tôi đều bắt nguồn từ sự tò mò bản thân. Nhiếp ảnh cũng cho tôi cơ hội được học cái mới từ chính những nhân vật thật và từ chính những trải nghiệm thực tế, nên nó giống như một công cụ để tôi phát triển bản thân hơn là gửi gắm thông điệp cho người khác.

Cảm thấy hay muốn nói về điều gì thì chụp cái đó. Và đôi khi bức ảnh chạm tới nhiều người thôi, chứ việc kiến tạo thông điệp không phải là mục đích ban đầu của việc chụp ảnh.

Trong các thể loại ảnh, chị thích thể loại nào nhất?

Như đã nói ở trên, khi làm nghề, tôi tập trung vào nhiếp ảnh tư liệu (documentary photography) vì nó giúp tôi được là một người kể chuyện theo cách của mình và kết nối được với nhiều người hơn.

Chị có thực hiện bộ ảnh khi ra nước ngoài không? Chụp ảnh trong nước khác gì với khi xuất ngoại?

Tôi chụp nhiều. Tính ra dự án cá nhân tôi thực hiện ở nước ngoài còn nhiều hơn ở VN. Tất nhiên luôn tồn tại những khác biệt về con người, văn hóa và cả tính pháp lý nhưng cơ bản thì cách tiếp cận và triển khai dự án của tôi khá tương đồng - chỉ là tùy vào thời gian ở mỗi nơi khác nhau thì độ tập trung của mình sẽ khác thôi.

Bộ ảnh khó chụp nhất là gì?

Có lẽ là bộ ảnh chưa được chụp.

Để VN có thể đoạt thêm giải WPP, các nhiếp ảnh gia cần thêm điều gì?

WPP có những tiêu chí đặc thù của họ, và vì từng là giám khảo của WPP năm 2023 nên tôi hiểu ngoài những giải thưởng cho các chủ đề nóng, thời sự, khó tiếp cận thì những câu chuyện mang tính cá nhân với chất liệu địa phương khác biệt luôn được đánh giá cao.

Từ kinh nghiệm cá nhân, tôi cho rằng các nhiếp ảnh gia VN có thể cải thiện rõ nhất là khả năng "đóng gói sản phẩm" - tức là biết cách chọn ảnh, đặt tiêu đề, viết mô tả và trình bày câu chuyện sao cho mạch lạc, bối cảnh rõ ràng. Một bộ ảnh hay nhưng chọn sai cách kể cũng rất dễ bị trôi giữa hàng trăm tác phẩm khác.

Sự kiện tạo nên tác phẩm hay tác phẩm tạo nên sự kiện?

Cả hai đều có thể xảy ra, nhưng với nhiếp ảnh tư liệu thì thường là sự kiện tạo nên tác phẩm trước, vì mình quan sát và phản ứng với thực tế. Tuy nhiên, một tác phẩm mạnh mẽ cũng có khả năng tạo ra sự kiện: khi nó chạm đúng vấn đề, đúng thời điểm, và khơi gợi phản ứng xã hội.

Nhận định của chị về nhiếp ảnh Việt đương đại, hơn và kém gì so với các nghệ sĩ nhiếp ảnh trước đây.

Tôi nghĩ nhiếp ảnh Việt đương đại có nhiều điều đáng mừng: thiết bị tiếp cận dễ hơn, thế hệ trẻ năng động, cởi mở và có điều kiện tiếp xúc với xu hướng quốc tế, cũng như các nền tảng để giới thiệu tác phẩm của mình. Các bạn trẻ ngày nay dám theo đuổi những đề tài cá nhân, nhạy cảm, đa dạng hơn, điều mà trước đây đôi khi khó thực hiện vì bối cảnh xã hội hay giới hạn truyền thông.

Tuy vậy, nếu đem so sánh với các thế hệ trước như bác Võ An Ninh, Võ An Khánh hay Đoàn Công Tính thì tôi nghĩ cũng hơi khập khiễng, vì mỗi thời đại có hoàn cảnh và thách thức riêng. Điều quan trọng không nằm ở chuyện hơn hay kém, mà là dù ở bất kỳ thời nào, nhiếp ảnh luôn là tấm gương phản chiếu xã hội. Qua những gì họ chọn để ghi lại, mình có thể thấy được phần nào hình hài của thời đại mà họ đang sống trong đó - những gì được nhìn thấy, được nói ra, và cả những gì phải giữ im lặng.