Muốn có công nghệ cao, phải có tiến sĩ 'ở lại' Việt Nam

Trong cuộc trò chuyện với phóng viên Tuổi Trẻ, giáo sư Nguyễn Minh Thọ - giáo sư danh dự tại Đại học KU Leuven, Bỉ - đề xuất một số giải pháp về chính sách học bổng tiến sĩ, môi trường nghiên cứu chất lượng để phát triển công nghiệp công nghệ cao.

Giáo sư Nguyễn Minh Thọ nói: "Các dự án nghiên cứu lớn trong nước không tìm được nghiên cứu sinh tiến sĩ giỏi vì chúng ta thiếu đội ngũ nhân lực chất lượng cao tại chỗ, yếu tố cốt lõi để thực hiện công nghiệp công nghệ cao".

* Theo quan sát của giáo sư, nguyên nhân của thực trạng này từ đâu?

- Những học sinh giỏi nhất từ các trường trung học chuyên ở mọi miền liên tục được các trường đại học Hàn Quốc, vùng lãnh thổ Đài Loan hay châu Âu săn đón. 

Trong khi đó, làm tiến sĩ ở trong nước sinh viên phải tự chi trả học phí, từ 45 đến 70 triệu đồng mỗi năm và tự mua hóa chất, thiết bị, trong khi phòng thí nghiệm không có đủ máy móc. 

Đã vậy, họ còn phải làm thêm để sống, không thể toàn tâm toàn ý cho nghiên cứu như ở các nước phát triển.

Các trường đại học chủ yếu dừng ở việc dạy chữ, chứ vẫn chưa hình thành truyền thống tranh luận, phản biện, tôn trọng sự thật và khát vọng đi tìm chân lý. 

Giá trị học vị cũng bị xói mòn bởi gian dối học thuật, mua bán bằng cấp và tình trạng "tiến sĩ tại chức". Điều này làm cho tấm bằng tiến sĩ mất đi ý nghĩa vốn có.

* Làm sao để thay đổi thực trạng đó, thưa giáo sư?

- Nhà nước cần cấp học bổng tiến sĩ và giảm hoặc miễn học phí. Phòng thí nghiệm phải có đủ trang thiết bị cơ bản. 

Đồng thời, cần xóa bỏ chương trình cao học tại chức và có những thay đổi quyết liệt để nâng cao chất lượng đào tạo đại học để tạo nền tảng bền vững. Đã đến lúc triển khai chương trình học 5 năm cho cử nhân và thạc sĩ như ở Âu châu.

* Ông nhấn mạnh nhiều lần về "không gian học thuật". Cụ thể đó là gì?

- Đó là nơi các nhà khoa học có thể gặp gỡ, trao đổi ý tưởng và cùng khơi nguồn sáng tạo. Đó là cách Đại học Berkeley ở Mỹ tạo ra "không khí nghiên cứu cao" với hàng chục nhà khoa học đoạt Nobel cùng làm việc trong một khoa. 

Không gian học thuật còn là truyền thống nghiên cứu, cách tiếp cận các vấn đề, là nơi các nhà khoa học đồng nghiệp gặp gỡ, trao đổi ý tưởng, để những ý tưởng mới "lóe ra", ngay cả trong những cuộc trò chuyện lúc uống cà phê hay ăn trưa. Chỉ cần vài câu nói, vài gợi ý về hướng đi, kiểu như "cậu thử cái này đi", cũng có thể giúp giải quyết được vấn đề.

Việt Nam cần xây dựng những trung tâm nghiên cứu chuyên biệt tương tự Viện Toán cao cấp của Giáo sư Ngô Bảo Châu, nơi tri thức được chia sẻ, tranh luận và cộng đồng học thuật được hình thành.

* Liệu hợp tác quốc tế có thể giúp giải quyết vấn đề?

- Có, nhưng phải có chiến lược hợp tác. Chúng ta nên khuyến khích sinh viên thực tập ngắn hạn ở nước ngoài để học phương pháp nghiên cứu, sống trong không gian học thuật cao, nhưng sản phẩm cuối cùng, tức là các luận văn nghiên cứu của tiến sĩ, phải được hoàn thiện tại Việt Nam. Điều này giúp hình thành đội ngũ nhân lực "tại chỗ", vốn là lực lượng có thể biến tri thức thành sản phẩm công nghệ.

* Bài học nào từ các nước châu Á mà Việt Nam có thể tham khảo trong việc giữ chân nhân tài?

- Nhật Bản, Đài Loan, Hàn Quốc hay Trung Quốc đều xây dựng nền tảng giáo dục - nghiên cứu trong nước đủ mạnh, rồi mới kêu gọi nhân tài trở về. Chính đội ngũ kết hợp này đã trực tiếp tạo ra chip, robot hay ô tô điện - những thành tựu làm thay đổi vị thế quốc gia. Việt Nam cũng phải theo con đường ấy nếu muốn hiện thực hóa khát vọng công nghiệp công nghệ cao.

Nguồn chất xám quan trọng nhất của Việt Nam phải là đội ngũ nhân lực tài năng, bản lĩnh và trình độ cao đang làm việc ngay trong nước. Họ chính là lực lượng có khả năng trực tiếp "xắn tay áo" để tạo ra sản phẩm công nghệ mới, cạnh tranh, độc đáo trên chính quê hương mình.