Môi trường cực biến và yêu cầu tự thay đổi nhanh chóng

Nếu chúng ta thấy rằng báo chí kể từ khi ra đời vào năm 1605 với sự xuất hiện lần đầu tiên của tờ báo tiếng Đức "Relation aller Fürnemmen und gedenckwürdigen Historien" ở thành phố Strassburg (nay thuộc Pháp) thì chỉ có duy nhất loại hình báo giấy trong khoảng 300 năm bởi những tin tức radio đầu tiên trên thế giới chỉ được đài 8MK ở Detroit, Michigan, Hoa Kỳ phát vào ngày 31/8/1920. Phải hai năm sau đó nữa, năm 1922, thì buổi phát sóng truyền thanh giải trí đầu tiên mới được thực hiện từ trung tâm nghiên cứu Marconi ở Writtle gần Chelmsford, Anh.

Tác giả trước trụ sở Háng Thông tấn PA - Anh năm 2017.

Còn truyền hình chỉ trở nên phổ biến tại Mỹ và các nước phát triển nhất hơn 20 năm sau radio, khi Chiến tranh Thế giới lần thứ hai kết thúc. Khi đó ti vi đen trắng mới dần trở thành một phương tiện để xem tin tức, các chương trình giải trí, và quảng cáo tại các nước tiên tiến (các nước chậm tiến thì mất 30-50 năm nữa mới được tiếp cận). Hai mươi năm sau truyền hình đen trắng, vào những năm 1960 thì mới có truyền hình màu.

Riêng về báo giấy, cách thức sản xuất - làm tin, bài và công nghệ in ấn, phát hành cũng ngưng đọng trong khoảng 400 năm. Các nhà báo và cộng tác viên thu thập tin tức và viết bài, nếu không ở toà soạn thì trong mấy trăm năm phải gửi bài của mình về qua đường bưu điện bằng thư (dẫn đến mất vài ngày, vài tuần, thậm chí một đến đôi ba tháng nếu gửi qua đại dương, bài mới về đến toà soạn), cho đến khi bắt đầu có thể gửi nhanh hơn qua máy bay thương mại khi nó dần trở nên định hình là một phương tiện chuyên chở khách và hàng hoá vào những năm 20 – 30 của thế kỷ trước (nhưng cũng rất hạn chế vì ít nơi có chuyến bay). Mãi đến những năm 80 thế kỷ XX, việc áp dụng rộng rãi công nghệ fax vào lĩnh vực thương mại, các toà soạn ở các nước tiên tiến mới nhận thẳng sản phẩm từ phóng viên, cộng tác viên ở xa fax về toà soạn. Công nghệ này cũng chỉ truyền được chữ, không truyền được ảnh để có thể in ấn.

Từ đây, bắt đầu một quá trình phát triển rất nhanh của công nghệ làm thay đổi nhanh chóng điều kiện làm việc của báo chí. Chỉ 10 năm sau sự áp dụng rộng rãi của fax vào thương mại, vào những năm 90 thế kỷ 20, sự ứng dụng rộng rãi mạng internet vào thương mại và đời sống đã tạo ra những biến đổi dữ dội và sâu sắc trong đời sống, trong đó có báo chí. Email dần dần trở nên thịnh hành và trong lĩnh vực báo chí, việc gửi các sản phẩm báo chí bằng chữ, bằng ảnh rồi sau đó là hình động trở nên dễ dàng hơn nhiều. Sau đó các ứng dụng trên mạng internet và viễn thông liên tiếp ra đời (cách nhau vài năm, thậm chí chỉ một hai năm) khiến cho việc truyền tin tức, dữ liệu báo chí trở nên tiện dụng hơn nữa và có nhiều lựa chọn: Facebook – 2004, WhatsApp – 2009, Zalo – 2012, Telegram – 2013, Tik Tok – 2016… (một số trong những ứng dụng nói trên chức năng cơ bản là nhắn tin nhưng cũng có khả năng truyền tải thông tin mang tính báo chí và đặc biệt thuận tiện trong truyền gửi dữ liệu). Thực tế, hiện nay, tin tức và dữ liệu có thể truyền tức thì về toà soạn, và nhiều trường hợp tức thì đến bạn đọc, người xem (truyền hình trực tiếp, tường thuật trực tuyến).

Tác giả ở Toà soạn báo Telegraph - Anh trong chuyến đi thăm và làm việc của đoàn đại biểu Hội Nhà báo Việt Nam khảo sát sự thay đổi của một số cơ quan báo chí Anh trong môi trường truyền thông mới năm 2017.

Công nghệ in ấn cũng vậy. Trong khoảng 450 năm, báo chí chỉ dùng công nghệ in ti pô, xếp các khuôn in bằng con chữ đúc bằng chì. Mãi đến những năm 50 thế kỷ XX, công nghệ in offset in chữ lên tấm cao su hoặc tấm kim để in mới dần phổ biến trong lĩnh vực thương mại và trong vòng vài chục năm sau đó mới thay thế hoàn toàn công nghệ ti pô. Việc chế bản điện tử trong công nghệ in offset trong mấy chục năm cuối đây cộng với sự xuất hiện của mạng internet mới cho phép truyền các bản dàn trang báo đi xa, tạo điều kiện cho một số báo có thể in đồng thời ở nhiều nơi, thậm chí là ở các châu lục khác nhau. Trước đó, báo chỉ có thể in một nơi, việc vận chuyển phát hành đi các nơi trên một đất nước có thể mất từ một đến vài ngày, thậm chỉ cả tuần. Còn giữa các nước, các châu lục phải mất một đến vài tuần thậm chí vài tháng.

Đáng chú ý nhất là sự xuất hiện và ứng dụng rộng rãi của mạng internet toàn cầu cùng với liên tiếp là các ứng dụng kỹ thuật số, viễn thông có năng lực chuyển tải thông tin như báo chí và đặc biệt hơn là tăng tính tương tác tức thời giữa bạn đọc - người dùng với nhau như Blog, Facebook, WhatsApp, Zalo, Telegram, Tik Tok đã thay đổi tận gốc tính chất và vai trò của các loại hình báo chí (và ngay cả các ứng dụng đó - sự thống trị của Blog đầu những năm 2000 nhưng nay nó chỉ còn được ít người nhớ đến hay sự ra đời sau nhưng nhanh chóng vươn lên vượt mặt các ứng dụng khác của Tik Tok là minh chứng cho điều đó). Thay đổi đó diễn ra với tốc độ chóng mặt, bất chấp những nỗ lực cải tiến của chúng. Từ khi báo điện tử ra đời rồi sau đó là việc các cá nhân có thể chủ động thoải mái đưa thông tin lên các ứng dụng (mà ngày nay nhiều người gọi là “báo chí công dân”) đã khiến báo in lùi xuống hàng thứ hai, radio và truyền hình cũng giảm dần vai trò và mức độ ảnh hưởng bất chấp chúng cũng nỗ lực đột phá vào môi trường internet. Ngay cả báo điện tử dù trẻ tuổi cũng đang chịu sức ép cực lớn của cái gọi là “báo chí công dân” đó.

Trên đây mới đề cập tốc độ thay đổi của những cái lớn như công nghệ và loại hình, chưa nói đến những cái nhỏ hơn như thể tài báo chí.

Cơ quan báo chí và nhà báo ngày nay buộc phải có Khả năng đa phương tiện (Multimedia), khả năng đáp ứng Tính tức thời và phi định kỳ, Tính tương tác với đối tượng tiếp nhận thông tin; Khả năng lưu trữ và tìm kiếm thông tin… Và trên hết, là khả năng tự thay đổi nhanh chóng trong môi trường công nghệ và truyền thông đang thay đổi với tốc độ chóng mặt - một môi trường cực biến.

Khái lược trên đây cho thấy sự phát triển rất chậm chạp của báo chí và công nghệ sản xuất báo chí trong vài trăm năm, sau được đẩy tốc độ nhanh dần khi sự thay đổi chỉ cần hai ba chục năm, và cho đến nay, tốc độ thay đổi được đẩy lên chóng mặt trong vòng khoảng vài năm, thậm chí từng năm. Điều đó tạo những năng lực và cơ hội lớn cho các cơ quan báo chí trong tiếp cận và chuyển tải thông tin đến bạn đọc, thu hút bạn đọc nhưng cũng đặt ra những thách thức nghiêm trọng buộc cơ quan báo chí và người làm báo phải được đào tạo tốt, cập nhật kiến thức và công nghệ liên tục, điều mà không phải ai cũng có thể làm được. Cơ quan báo chí và nhà báo ngày nay buộc phải có Khả năng đa phương tiện (Multimedia), khả năng đáp ứng Tính tức thời và phi định kỳ, Tính tương tác với đối tượng tiếp nhận thông tin; Khả năng lưu trữ và tìm kiếm thông tin… Và trên hết, là khả năng tự thay đổi nhanh chóng trong môi trường công nghệ và truyền thông đang thay đổi với tốc độ chóng mặt - một môi trường cực biến.