Thế lưỡng nan mới của dịch giả

Ngoài đảm bảo bản dịch có "Tín - Đạt - Nhã", dịch giả Việt đang gặp những áp lực mới từ dư luận, từ công nghệ và từ sự thay đổi nhanh chóng của tình hình toàn cầu.

Dịch thuật, chuyển ngữ sách luôn là vấn đề nóng của hoạt động xuất bản. Tại Ngày Hội Dịch thuật Việt Nam 2025, diễn ra 27/9 tại Hà Nội, các dịch giả trong và ngoài nước đã cùng nhau đối thoại về bản chất phức tạp của dịch thuật. Cuộc thảo luận đi sâu vào 3 chủ đề lớn: tính trung thành và tính phóng tác của bản dịch so với tác phẩm gốc; dịch ngược và hành trình mang văn hóa Việt ra thế giới; những thách thức cho ngành dịch thuật trong thời đại trí tuệ nhân tạo (AI).

Dịch thuật - là cây cầu nối văn hóa, cũng là công việc luôn nằm giữa căng thẳng của những “thế lưỡng nan”. Trong bối cảnh mới, có sức ép mới nào cho công việc dịch thuật?

Các dịch giả thảo luận tại Ngày Hội Dịch thuật Việt Nam 2025. Ảnh: Thúy Hạnh.

"Dịch giả xin đừng ‘giết’ tác giả"

Theo dịch giả Ngân Xuyên (tên thật Phạm Xuân Nguyên), vấn đề từ xưa tới nay của chuyện dịch thuật vẫn là làm sao để bản dịch vừa có văn phong, ý nghĩa trung thành nhất có thể với bản gốc, vừa phù hợp với người đọc trong nước. Vấn đề này vốn đã được đúc kết thành phương châm “Tín - Đạt - Nhã” mà nhiều dịch giả luôn tâm niệm.

Nhấn mạnh tầm quan trọng của chữ “Tín” - nghĩa là yếu tố trung thành với bản gốc luôn được đặt hàng đầu, dịch giả Vũ Thế Khôi cho rằng người dịch nếu có cá tính quá mạnh, không thể kiềm chế văn phong cá nhân trong bản dịch thì nên chọn con đường sáng tác thay vì dịch tác phẩm, bởi bản dịch mà thiếu “tín” nghĩa là “giết” tác giả.

Dịch giả Ngân Xuyên chia sẻ về quan niệm "Tín - Đạt - Nhã". Ảnh: Thúy Hạnh.

Đồng tình với quan điểm này, nhà văn, dịch giả Hà Thủy Nguyên chia sẻ chị đề cao yếu tố chính xác về ý nghĩa của bản dịch so với bản gốc, hơn là sự mượt mà về câu từ. “Bản dịch không chính xác về nghĩa nhưng viết tiếng Việt hay thì khiến tôi mất gấp 3 công sức, lại viết hay nữa nên càng khó phát hiện lỗi, mà góp ý để tác giả xử lý rất mất công”, dịch giả, người sáng lập Book Hunter cho biết.

Một thế lưỡng nan khác được đặt ra tại phiên thảo luận là về vấn đề “diễn dịch văn hóa” của bản dịch. Dịch giả Nguyễn Quốc Vương chia sẻ một ví dụ về sự khác biệt trong hình tượng Khổng Tử ở Việt Nam, Nhật, Trung Quốc để cho thấy cùng một văn hóa nhưng cách hiểu ở mỗi quốc gia lại khác nhau, đòi hỏi người dịch phải hiểu văn hóa của ngôn ngữ đích để có sự linh hoạt và chú thích rõ ràng cho người đọc.

Ngoài ra, người dịch còn gặp áp lực về sự nhạy cảm chính trị. Dịch giả Trần Anh Đức, hiện làm việc tại công ty sách Quảng Văn, đánh giá áp lực khi dịch các nội dung nhạy cảm chính trị có phần gia tăng trong những năm gần đây, đặc biệt là mảng sách Lịch sử - Địa lý. Nhiều tên gọi vốn đã thống nhất trên quốc tế, được đặt cho một khu vực, sự kiện với tính trung lập về thái độ, nhưng dịch ra tiếng Việt dễ bị độc giả Việt phản ứng dữ dội. Gần đây, vụ việc của Quỳnh Giao với cuốn sách World History là một ví dụ điển hình cho áp lực này từ dư luận.

Trong bối cảnh hiện nay, dịch giả không chỉ phải đối mặt với thách thức văn hóa mà còn phải chịu áp lực lớn từ công nghệ và sự chuyên môn hóa của các lĩnh vực. Trong ngành Công nghệ thông tin, vai trò của người dịch đang chuyển từ việc dịch trực tiếp sang hiệu đính nội dung.

AI đang tạo ra một tiêu chuẩn mới đối với người dịch. Bà Suzuki Ayano, cán bộ phiên dịch của FPT Software, nhận định dịch giả ngày nay phải học thêm kỹ năng, không chỉ giỏi ngoại ngữ mà còn cần có kiến thức nền, sự nhạy cảm văn hóa, trách nhiệm và năng lực hiệu đính để có thể là người kiểm soát đầu ra của công cụ mới.

Trước những thế lưỡng nan này, các dịch giả đồng tình cần xây dựng một hệ thống thuật ngữ cho từng chuyên ngành, tiến tới chuẩn hóa từ vựng. Công việc này vừa giúp giảm gánh nặng lên công việc của dịch giả, vừa làm gia tăng vốn từ vựng của tiếng Việt.

“Dịch ngược, dịch xuôi” đều cần nắm vững văn hóa

Mặc dù Việt Nam có kho tàng tác phẩm lớn, số lượng sách được dịch ra nước ngoài và có tiếng vang chưa xứng tầm. Hiện nay, có hai tác giả có tiếng vang lớn nhất trên văn đàn thế giới là Bảo Ninh (với Nỗi buồn chiến tranh) và Nguyễn Huy Thiệp.

Các dịch giả đều thừa nhận dịch ngược (dịch văn bản từ tiếng Việt ra tiếng nước ngoài) vẫn còn là một thách thức không nhỏ. Khó khăn lớn nhất của dịch ngược nằm ở sự khác biệt giữa cuộc sống đặc trưng trong nước và quốc tế.

Dịch giả Xuân Hồng, người đang thực hiện cuốn sách về 54 dân tộc Việt Nam, chia sẻ rất khó để tìm được khái niệm tương đương trong ngôn ngữ nước ngoài. “Có những khái niệm trong kiến trúc hoặc phong tục của các dân tộc Việt Nam mà người nước ngoài không có từ tương đương, ví dụ khái niệm ‘giọt gianh’”, dịch giả chia sẻ.

Nguyên nhân tác phẩm dịch ngược còn ít ỏi vẫn quay về chuyện ít dịch giả nắm vững văn hóa của ngôn ngữ đích. Ông Vũ Thế Khôi cho biết để dịch Truyện Kiều ra tiếng Nga, không chỉ cần nắm văn hóa Việt, văn hóa Nga, mà còn phải hiểu cả văn hóa Trung Hoa trong tác phẩm. Đây là công việc không dễ, đòi hỏi năng lực văn hóa từ người dịch.

Dịch giả Vũ Thế Khôi chia sẻ về dịch ngược tại Ngày hội Dịch thuật Việt Nam. Ảnh: Thúy Hạnh.

Các dịch giả khẳng định trong thời đại giao thoa văn hóa - công nghệ như hiện nay, giỏi ngoại ngữ là chưa đủ. Để hoàn thành việc dịch thuật một cách tròn vẹn, người làm buộc phải trang bị kiến thức đa văn hóa, kỹ năng công nghệ. Các chuyên gia kỳ vọng thế hệ trẻ - thế hệ sống trong môi trường đa văn hóa từ nhỏ - sẽ là những người tạo nên sự thay đổi cho ngành dịch thuật trong thời gian tới.

Tại Ngày hội, Cộng đồng Dịch thuật Việt Nam đã gửi tới công chúng bản Tuyên bố chung của Cộng đồng Dịch thuật Việt Nam. Theo đó, Cộng đồng Dịch thuật Việt Nam kêu gọi xã hội nhìn nhận dịch thuật như một hoạt động truyền thông có tính gắn kết, hợp tác và sáng tạo, kêu gọi hiểu dịch thuật là một hình thức viết chuyên biệt, đóng vai trò quan trọng trong quá trình toàn cầu hóa mọi lĩnh vực.

Trong Tuyên bố này, Cộng đồng Dịch thuật Việt Nam hy vọng thúc đẩy sự công bằng cho dịch giả và vai trò của dịch thuật trong các thực hành thẩm mỹ, văn hóa, để ngành dịch thuật có vị trí xứng đáng.