Lợi nhuận ‘vênh’ tiền tỉ sau kiểm toán: Góc khuất chất lượng kế toán hay cố tình gian dối?

Thời gian gần đây, Ủy ban Chứng khoán Nhà nước liên tục xử phạt các doanh nghiệp niêm yết do công bố báo cáo tài chính tự lập có sai lệch đáng kể so với báo cáo kiểm toán.

Số lượng bị xử phạt tăng mạnh phản ánh quá trình giám sát chặt chẽ của cơ quan quản lý. Song nhiều câu hỏi cũng được đặt ra về chất lượng kế toán của công ty niêm yết, với các doanh nghiệp "nổi tiếng" có mức chênh cả trăm tỉ, nghìn tỉ thì xử lý ra sao, bao giờ bị "gọi tên"...

La liệt doanh nghiệp 'vênh' lợi nhuận hậu kiểm toán

Trong quyết định mới ban hành, Ủy ban Chứng khoán đã xử phạt Tổng công ty cổ phần Xây dựng điện Việt Nam (VNE) do mắc nhiều vi phạm.

Trong đó có lỗi công bố thông tin sai lệch với báo cáo tài chính năm 2023. Cụ thể tại báo cáo quý 4-2024 do VNE tự lập, lợi nhuận sau thuế hơn 1,3 tỉ đồng, nhưng sau kiểm toán lại lỗ hơn 28 tỉ đồng, mức chênh lệch 2.225%.

Trước đó rất nhiều doanh nghiệp cũng bị xử phạt lỗi tương tự, phần lớn lợi nhuận sau thuế điều chỉnh giảm mạnh khi kiểm toán vào. Cần nhấn mạnh việc chênh lệch này không phải hiện tượng mới, nhưng trước đây các vi phạm này không bị xử phạt dày đặc như hiện nay.

Trao đổi với Tuổi Trẻ, một kiểm toán viên lâu năm cho biết việc công bố số liệu sai lệch lớn ảnh hưởng trực tiếp đến quyền lợi nhà đầu tư.

Ngoài phạt tiền, doanh nghiệp vi phạm nghiêm trọng, tái phạm hoặc cố ý làm sai lệch báo cáo có thể bị đình chỉ giao dịch, hủy tư cách công ty đại chúng, thậm chí bị chuyển hồ sơ sang cơ quan điều tra nếu có dấu hiệu phạm tội về chứng khoán, gian lận hoặc lừa đảo tài chính.

Theo ông Tạ Quốc Đương - trưởng phòng kinh doanh Hub Đồng Hành - Công ty CP đầu tư FIDT, hành vi công bố thông tin sai lệch về lợi nhuận giữa báo cáo tài chính tự lập và báo cáo tài chính sau kiểm toán được xác định là vi phạm về công bố thông tin tại khoản 5 điều 42 nghị định 156/2020, đã được sửa đổi, bổ sung bởi khoản 33 điều 1 nghị định 128/2021.

Ông Đương cho biết trước khi có quy định này, hành vi công bố thông tin sai lệch hoặc che giấu thông tin trong hoạt động chứng khoán sẽ bị xử phạt nếu không bị truy cứu trách nhiệm hình sự.

Quy định trước đây gây khó cho cơ quan quản lý trong việc xác định vi phạm, đặc biệt với các trường hợp chênh lệch lớn về lợi nhuận giữa báo cáo tự lập và báo cáo kiểm toán.

Trong khi đó, quy định hiện hành giúp cơ quan quản lý dễ dàng xác định hành vi vi phạm, từ đó kịp thời xử lý và ban hành quyết định xử phạt. Ông Đương nhận định đây có thể là nguyên nhân chính dẫn đến việc số vụ xử phạt gia tăng thời gian qua.

Chất lượng kế toán có vấn đề hay cố tình gian dối?

Nói với Tuổi Trẻ, một cựu lãnh đạo Hiệp hội Kế toán và Kiểm toán Việt Nam cho biết có nhiều nguyên nhân dẫn tới sai lệch báo cáo tài chính.

Thứ nhất, một số doanh nghiệp cố tình làm sai. "Không phải tất cả do chất lượng kế toán kém. Nhiều trường hợp doanh nghiệp cố tình làm sai vì trước đây xử phạt chưa nghiêm, họ sẵn sàng lợi dụng kẽ hở," ông nói.

Bên cạnh yếu tố cố ý, vị chuyên gia cho rằng cũng có nguyên nhân từ chất lượng kế toán, đặc biệt khi áp dụng chuẩn mực báo cáo tài chính quốc tế.

Ngoài ra, một số doanh nghiệp báo cáo lãi nhưng sau kiểm toán lại thành lỗ lớn, không phải do hạch toán sai mà do cách áp dụng các cơ chế tài chính khác nhau về thời điểm, như trích lập dự phòng nợ xấu.

Ông Đương đồng tình, nhiều doanh nghiệp vẫn tồn tại bất cập trong nghiệp vụ kế toán và hệ thống kiểm soát nội bộ. Các sai sót trong ghi nhận doanh thu, chi phí, đánh giá tài sản hay trích lập dự phòng thường bắt nguồn từ sự thiếu nhất quán trong áp dụng chuẩn mực kế toán Việt Nam (VAS) hoặc hạn chế về năng lực chuyên môn.

Điều này khiến số liệu báo cáo tài chính tự lập có độ chênh lệch đáng kể so với báo cáo kiểm toán - nơi các chuẩn mực được áp dụng chặt chẽ và độc lập hơn.

"Không thể phủ nhận rằng một bộ phận doanh nghiệp cố tình tận dụng 'kẽ hở' giữa thời điểm công bố báo cáo tài chính tự lập và kiểm toán để phục vụ lợi ích riêng", ông Đương nói.

Việc 'làm đẹp sổ sách' nhằm nâng lợi nhuận trong báo cáo tự lập thường nhằm mục đích kéo giá cổ phiếu, cải thiện hình ảnh trước thềm phát hành cổ phần hoặc duy trì điều kiện vay vốn, phát hành trái phiếu.