Lịch sử Phật giáo: Hành trình truyền thừa và chuyển giao qua 25 thế kỷ

Từ cội nguồn Ấn Độ đến khắp châu Á, lịch sử Phật giáo hiện lên vừa nhất quán vừa đa dạng trong khảo cứu cô đọng của học giả người Anh Andrew Skilton.

Thuật ngữ āgama (hay A-hàm) dùng để nói về hệ thống di sản bằng văn bản, đặc biệt là những tuyển tập lời dạy của Đức Phật. Theo nghĩa đen, āgama có nghĩa là “những gì được truyền lại”, mang ý nghĩa một điều truyền thừa cho đến ngày nay bởi một truyền thống đang tồn tại. Do đó, tác giả cho rằng từ này không chỉ hàm ý về một văn bản cụ thể, mà còn là các phương pháp được tiếp nhận để giải thích, hiểu và ứng dụng các văn bản đó.

Andrew Skilton nhận thấy thuật ngữ này có tính gợi mở nhất vì "nhấn mạnh rằng Phật giáo là một tôn giáo được truyền thừa, chuyển giao qua 25 thế kỷ bởi nhiều thế hệ Phật tử nối tiếp nhau".

Sách Lịch sử Phật giáo - Hành trình từ cội nguồn Ấn Độ đến các vùng đất châu Á. Ảnh: O+.

Tuy có sự kế thừa như vậy, nhưng truyền thống Phật giáo vẫn rất đa dạng, điều này đã thôi thúc Andrew Skilton viết Lịch sử Phật giáo - Hành trình từ cội nguồn Ấn Độ đến các vùng đất châu Á, công trình khảo cứu kỳ công về một trong những tôn giáo có ảnh hưởng sâu rộng nhất thế giới.

Xuất phát từ khát vọng nhận thức được sự thống nhất giữa vô vàn dị biệt trong truyền thống Phật giáo, Skilton đã cẩn trọng soi chiếu không chỉ những sự kiện lịch sử mà còn cả quá trình hình thành, chuyển hóa và phát triển của các học thuyết cốt lõi. Trong hơn 400 trang sách, ông vừa là người kể chuyện, vừa là học giả phân tích, vừa là người tu Phật với trực giác.

Cuốn sách được chia thành hai phần lớn: Phần đầu tập trung vào quá trình hình thành và phát triển nội tại của Phật giáo tại Ấn Độ, từ thời Đức Phật Thích-ca Mâu-ni cho đến khi tôn giáo này dần mai một tại quê hương. Phần hai mở rộng tầm nhìn ra khắp châu Á, theo dấu Phật giáo du nhập, bén rễ và thích nghi trong những nền văn hóa rất khác nhau - từ Sri Lanka, Đông Nam Á, cho đến Trung Quốc, Nhật Bản, Tây Tạng, Mông Cổ...

Bản đồ tư tưởng Phật giáo

Ở phần đầu - cũng là phần chiếm gần 2/3 nội dung sách - Skilton đưa độc giả trở về thời Ấn Độ cổ đại, nơi những bộ tộc như Śākya vẫn còn tồn tại, nơi một người con trong dòng họ chiến binh, Siddhartha Gautama (Tất Đạt Đa Cồ Đàm), từ bỏ mọi đặc quyền của cuộc sống vương giả để tìm ra con đường giải thoát cho nhân loại.

Bắt đầu với bối cảnh cổ đại và cuộc đời Đức Phật, tác giả làm rõ các giáo lý cốt lõi như Tứ Thánh Đế và Tám Thánh Đạo. Sách mô tả sự hình thành Tăng đoàn sơ khai, các hội nghị kết tập kinh điển, và sự phân hóa thành các trường phái Phật giáo như Thượng tọa bộ và Đại chúng bộ. Skilton cũng trình bày về Tam Tạng Kinh Điển và A-tỳ-đạt-ma tạng. Một bước ngoặt lớn là sự xuất hiện của Đại thừa (Mahāyāna) với lý tưởng Bồ tát, các kinh điển quan trọng, và những trường phái như Trung quán tông, Duy Thức tông, cùng với học thuyết Như Lai Tạng và sự phát triển của Mật tông/Kim Cương thừa. Phần này kết thúc với phân tích về sự suy tàn của Phật giáo tại Ấn Độ.

Skilton cũng nhấn mạnh rằng việc thấu hiểu lịch sử Phật giáo Ấn Độ là chìa khóa để hiểu toàn bộ truyền thống này. Bởi lẽ, chính tại nơi khởi nguồn này, tất cả những nền tảng - từ văn bản, giáo lý đến các phương pháp thực hành - đều được khai sinh, rồi sau đó mới lan rộng ra ngoài.

Đáng chú ý, Skilton không tuyệt đối hóa kinh điển Pāli hay bất kỳ truyền thống nào. Ông đề xuất tiếp cận kinh điển sớm - dù là Pāli hay Sanskrit - một cách có chọn lọc, cân nhắc đến bối cảnh tông phái và niên đại hình thành. Từ đó, người đọc sẽ không rơi vào ngộ nhận cho rằng kinh điển của một tông phái cụ thể nào đó là đại diện tuyệt đối cho “giáo lý nguyên thủy”.

Phật giáo như một sinh thể văn hóa: Thích nghi, truyền thừa và chuyển hóa

Nếu phần đầu là bản đồ tư tưởng, thì phần hai là bản đồ địa lý của Phật giáo. Andrew Skilton tiếp tục đưa người đọc ra khỏi biên giới Ấn Độ để quan sát cách Phật giáo lan truyền và biến đổi trong từng vùng đất. Từ Sri Lanka đến Đông Nam Á, từ Trung Á đến Trung Quốc, Tây Tạng, Nhật Bản… mỗi nền văn hóa đều không chỉ “nhận” Phật giáo mà còn chủ động tái kiến tạo tôn giáo này trong khuôn khổ thế giới quan riêng của họ.

Tượng Phật ở Kamakura, Nhật Bản. Ảnh: LJY/Pexels.

Ở mỗi chặng, Skilton đều cho thấy khả năng thích nghi đặc biệt của Phật giáo - một yếu tố giải thích vì sao tôn giáo này có thể duy trì sự sống động suốt hàng thiên niên kỷ mà không đánh mất tính nhất quán cốt lõi.

Đồng thời, tác giả cũng chỉ ra rằng sự đa dạng - thậm chí đôi khi mâu thuẫn - giữa các tông phái không phải là vấn đề, mà là minh chứng cho một truyền thống sống động, được tiếp nhận và chuyển hóa bởi những con người cụ thể trong hoàn cảnh cụ thể.

Tác giả không đi sâu vào lịch sử Phật giáo hiện đại, mà dừng chân ở thế kỷ 19, song ông hy vọng công trình của mình sẽ giúp độc giả có thêm một góc nhìn để công tâm nhận định về hiện trạng tôn giáo này trong thế giới đương đại, dựa trên sự hiểu biết thấu đáo về nguồn gốc và hành trình lịch sử của tôn giáo này.

Lịch sử Phật giáo - Hành trình từ cội nguồn Ấn Độ đến các vùng đất châu Á là một phần của dự án “Phật học Tinh hoa Thế giới” - sáng kiến nhằm đưa tri thức Phật học hàn lâm quốc tế đến gần hơn với độc giả Việt, với một số tác phẩm đã xuất bản như Tư tưởng Phật Giáo - Một giới thiệu toàn diện về truyền thống Ấn Độ, Những tinh túy chọn lọc trong kinh tạng Nikaya... Với ngôn ngữ mạch lạc, rõ ràng, dù nội dung mang tính học thuật, sách phù hợp cho cả độc giả đại chúng lẫn người nghiên cứu.

Không chỉ là một công trình lịch sử, cuốn sách còn là một cuộc đối thoại nội tâm giữa một học giả phương Tây với một truyền thống phương Đông, nơi ông vừa tò mò, ngạc nhiên, vừa trăn trở, hoài nghi và tìm cách hóa giải. Với Skilton, việc hiểu Phật giáo không chỉ là khảo cứu quá khứ mà còn là mở ra con đường để thực hành và sống cùng giáo pháp trong hiện tại.

Andrew Skilton (sinh năm 1957) bắt đầu quan tâm đến Phật giáo một vài năm trước khi xuất gia năm 1979, pháp danh Dharmacari Sthiramati. Ông đã đóng góp vào việc phát triển một trung tâm Phật giáo tại Croydon, Anh, trước khi chuyển Bristol và đề xướng các hoạt động ở Trung tâm Phật giáo Bristol năm 1980.

Ông lấy bằng đại học đầu tiên, chuyên ngành Thần học và Nghiên cứu tôn giáo, năm 1988 ở Đại học Bristol, sau đó chuyển đến Oxford vào năm 1991 để hoàn thành luận án Tiến sĩ. Ông cũng từng dịch sang tiếng Anh một số tác phẩm Phật giáo như Bodhicaryāvatāra (Nhập Bồ-tát hạnh luận) và Nagananda (Niềm vui của các Naga).