Khám phá từng góc nhỏ của ngôi đền duy nhất thờ thần lửa giữa lòng phố cổ Hà Nội

Đền Hỏa Thần là ngôi đền duy nhất tại Việt Nam thờ vị thần lửa linh thiêng. Trải qua bao thăng trầm, ngôi đền nằm giữa lòng phố cổ vẫn giữ được đặc trưng kiến trúc, mỹ thuật thời xưa, là điểm tựa tinh thần vững chãi cho bao người dân Hà Nội.

Giữa lòng phố cổ Hà Nội có một di tích đặc biệt là đền Hỏa Thần ở số 30 phố Hàng Điếu, Hoàn Kiếm (xưa gắn với địa danh thôn Yên Nội, tổng Tiền Túc - sau đổi là tổng Thuận Mỹ, huyện Thọ Xương, kinh thành Thăng Long).

Đền Hỏa Thần có tên chữ là “Hỏa Thần từ”, thờ vị thần trông coi về lửa là Quang Hoa Mã Nguyên Súy. Truyền thuyết về thần chịu nhiều ảnh hưởng của tư tưởng Phật, Lão, Nho.

Tích xưa kể rằng Hỏa Thần vốn là Phật đăng (ngọn đèn trong cửa Phật), được nghe thuyết pháp tụng kinh nhiều nên giác ngộ và trở thành môn đệ của Phật gia. Do tính nóng không giữ được nghiêm giới luật nên Hỏa Thần phải xuống trần đầu thai vào nhà họ Phùng. Sau khi tiếp tục tu tập đắc đạo, Hỏa Thần lại được về trời làm môn đệ của Ngọc Hoàng Thượng Đế, chuyên việc trừ hỏa tai. 

“Người dân tôn vinh Hỏa Thần là ông Tổ nghề phòng cháy chữa cháy. Có lẽ đây là ngôi đền thờ thần lửa duy nhất tại Việt Nam” - ông Trịnh Văn Hùng là thủ nhang, Phó trưởng tiểu ban quản lý di tích đền Hỏa Thần cho hay. 

Theo lời kể của người dân địa phương và tài liệu lịch sử, đền Hỏa Thần được xây dựng vào đầu thời Nguyễn, trong bối cảnh khu phố ở ngoài Cửa Đông thành Hà Nội chủ yếu vẫn là nhà tranh tre nứa lá, hỏa hoạn thường xuyên xảy ra.

Năm 1828, vào đầu năm xảy ra vụ cháy 200 nhà, giữa năm lại cháy 1.420 nhà thuộc 27 phường. Năm 1837, khu này cháy thêm 1.400 ngôi nhà nữa. 

Sau vụ cháy lớn năm 1837, đến năm Minh Mệnh thứ 19 (1838), người dân đã lập ngôi đền thờ Hỏa Thần, cầu xin thần che chở, phòng tránh hỏa hoạn. 

Ban đầu, đây chỉ là một miếu nhỏ thờ pho tượng đồng Hỏa Thần. Giờ pho tượng đồng là một trong những cổ vật còn lưu giữ trong đền, cùng với 3 quả chuông được dùng để thỉnh Hỏa Thần về cứu giúp mỗi khi xảy ra hỏa hoạn.

Trải qua nhiều triều vua ban sắc phong Thần, nhiều lần trùng tu, sửa chữa, diện mạo ngôi đền cũng có nhiều thay đổi.

Sinh ra và lớn lên ở phố Hàng Điếu, nhà đối diện đền Hỏa Thần, gần nửa thế kỷ qua, ông Hùng vẫn nhớ rõ: “Ngày xưa, lối vào đền chỉ là ngõ hẹp khoảng 1m, đi vào một khoảng sân bé. Nơi đó, người dân thường quây quần luộc bánh chưng trong dịp Tết Nguyên đán. Sau đất chật, người đông dần, mỗi người lấn một tí, thành ra ngôi đền chỉ còn điện thờ nhỏ để thực hiện nghi lễ tâm linh”.

Phải đến trước năm 2019, ngôi đền mới được Nhà nước cho trùng tu, tôn tạo lại khang trang hơn. 

Để có được khuôn viên rộng rãi với 2 ngôi nhà ngang và khoảng sân như hiện tại, chính quyền đã phải di dời 7 hộ dân để trả lại mặt bằng cho di tích.

Đầu năm nay, cổng đền vừa được xây dựng lại, lối vào không còn là ngõ hẹp vỏn vẹn khoảng 1m như trước kia.

Nét độc đáo trong đời sống tâm linh

Mặc dù đã qua nhiều lần trùng tu, tôn tạo nhưng đền Hỏa Thần vẫn giữ được nét đặc trưng của phong cách kiến trúc, mỹ thuật thời xưa.

Điểm đặc biệt của đền Hỏa Thần là phối thờ cả Thần cả Mẫu: hậu cung thờ Hỏa Thần, phía ngoài thờ Mẫu.

Trong sân đền có bia tưởng niệm các anh hùng liệt sĩ. Tại khuôn viên đền còn thờ cả 2 cụ đồng trước kia từng trông coi nơi này.

Ngày 27/8/1996, cơ sở thờ tự đặc biệt này đã được xếp hạng Di tích lịch sử văn hóa cấp quốc gia.

Là người “giữ lửa” cho ngôi đền, ông Hùng luôn chú trọng đến từng nghi thức nhỏ nhất. Ngày thường, công việc của thủ nhang bắt đầu từ rất sớm.

“Từ 5h30, tôi đã sang bên này để pha trà, dâng hương... Sau khi đi ăn sáng, tôi lại quay về cùng một số người trong tiểu ban quản lý đền quét lá, lau bụi, dọn dẹp nơi thờ tự. Kể cả có khách hay không, nơi thờ tự vẫn phải được trang nghiêm” - ông Hùng kể.

Bà Lê Thị Xế - Trưởng ban Công tác mặt trận của tổ dân phố - được tín nhiệm giao nhiệm vụ quản lý chăm sóc đền nhiều năm nay. Đều đặn hàng ngày, bà ra đền quét dọn, thay hoa, thay nước, tiếp khách tới lễ.

“Tôi đã tiếp nhiều người tới đền cầu xin. Sau khi thỏa ước nguyện, họ không quên tới lễ tạ” - bà Xế chia sẻ.

Tuy nhiên, bà Xế đề nghị các cơ quan hữu quan nghiên cứu thêm tư liệu lịch sử về đền Hỏa Thần, bởi “nhiều người thắc mắc ngôi đền cổ thế mà sao ít tư liệu quá”.

Hiện đền Hỏa Thần mới chỉ có bảng giới thiệu di tích bằng tiếng Việt. Có khách nước ngoài đến đây phải mang điện thoại ra nói chuyện với bà Xế để tìm hiểu thông tin về ngôi đền qua công cụ dịch thuật.

Hàng năm, xuân thu nhị kỳ, tại đền Hỏa Thần có 2 ngày lễ lớn: ngày 28/3 và 28/9 âm lịch (ngày sinh và ngày hóa của Thần). 

Xưa kia, những ngày chính lễ này thường có lễ hội với các trò chơi dân gian. Nhưng giờ đất đai thu hẹp, nhà đền chỉ kết hợp cùng chính quyền địa phương tổ chức các nghi thức cúng lễ long trọng, mở cửa tự do cho người dân đến lễ.

Phần lớn du khách và người dân đến đền đều cầu mong sự bình an, không xảy ra hỏa hoạn trong cuộc sống và công việc kinh doanh. 

Ông Hùng vẫn thường dặn dò mọi người khi đến đền không nhất thiết phải dâng những vật phẩm đắt tiền, mà quan trọng là tấm lòng thành kính và ý thức giữ gìn nơi thờ tự sạch sẽ, gọn gàng.

“Bản thân tôi và những người giữ lửa ở đây đều mong muốn nhân dân và du khách thập phương hiểu rõ hơn về giá trị lịch sử, văn hóa và tâm linh của ngôi đền. Tôi rất phấn khởi khi ngày càng có nhiều người biết đến đền Hỏa Thần. Và hy vọng rằng các cấp chính quyền sẽ tiếp tục quan tâm, cùng chúng tôi gìn giữ nơi thờ tự này luôn trang nghiêm, xứng đáng với tầm vóc của một di tích lịch sử văn hóa” - ông Hùng bày tỏ.