Kẻ thù số một của y tế công cộng

Từ Chikungunya ở sát biên giới đến sốt xuất huyết tăng mạnh ở phía Nam, muỗi tiếp tục chứng minh bản thân là kẻ thù lớn nhất đối với sức khỏe cộng đồng.

Muỗi vằn là vật trung gian truyền bệnh sốt xuất huyết, sốt vàng da. Ảnh: Freepik.

Chỉ trong nửa đầu năm nay, tỉnh Quảng Đông (Trung Quốc) ghi nhận mức cao kỷ lục hơn 4.800 ca Chikungunya, khiến giới chuyên môn cảnh báo nguy cơ lây lan nhanh sang các nước láng giềng, trong đó có Việt Nam. Chikungunya tiềm ẩn rủi ro với người cao tuổi, bệnh nền hoặc khi gây biến chứng viêm khớp kéo dài.

Trong khi đó, sốt xuất huyết đang tăng tốc trở lại sau hai năm giảm. Số ca mắc tại các tỉnh, thành phía Nam Việt Nam trong 6 tháng đầu năm đã ngang bằng cả năm 2024. Nhiều ổ dịch mới hình thành và virus Dengue typ 2 chiếm ưu thế. Nguy cơ bùng dịch vào cuối năm là hiện hữu, khi muỗi có khả năng truyền bệnh hoạt động mạnh vào mùa mưa, theo Viện Pasteur TP.HCM.

Những diễn biến này khiến lời cảnh báo trong sách Dịch bệnh - Kẻ thù nguy hiểm nhất (Deadliest Enemy: Our War against Killer Germs) của nhà dịch tễ học Michael T. Osterholm và Mark Olshaker trở nên rõ ràng. Muỗi, đặc biệt là muỗi vằn, là “kẻ thù số một” của y tế công cộng. Chúng vừa khó tiêu diệt vừa mang trong mình nguy cơ xuất hiện những đợt bùng dịch quy mô lớn.

Loài vật gây hại lớn nhất cho sức khỏe con người

Theo Michael T. Osterholm, nếu phải chọn ra một loài vật gây hại lớn nhất cho sức khỏe con người, ông sẽ nhắc đến muỗi thay vì cá mập, sư tử, rắn độc. Dù chỉ vài chục loài trong hơn 3.000 loài muỗi truyền bệnh cho con người, chúng đủ sức gieo rắc những đợt dịch khiến y tế công cộng nhiều lần rơi vào khủng hoảng.

Khó khăn lớn nhất nằm ở khả năng kiểm soát. Sau khi chiến dịch diệt muỗi vằn (Aedes aegypti) bằng thuốc trừ sâu tổng hợp DDT gần như xóa sổ loài này ở 23 quốc gia Tây Bán cầu vào giữa thế kỷ 20, sự tự mãn và lệnh cấm DDT đã khiến chúng quay trở lại mạnh mẽ, thậm chí kháng thuốc. Ngày nay, theo tác giả, không cơ quan y tế nào trên thế giới có đủ nguồn lực để kiểm soát muỗi một cách toàn diện.

Viện Pasteur TP.HCM cho biết sau 2 năm giảm sâu, sốt xuất huyết đang quay lại với tốc độ lan rộng tại các tỉnh, thành phía Nam Việt Nam. Ảnh: Duy Hiệu.

Muỗi là “cầu nối” cho nhiều bệnh truyền nhiễm nguy hiểm: muỗi Anophen (Anopheles) truyền sốt rét, giết từ nửa triệu đến một triệu người mỗi năm, đa số là trẻ em châu Phi. Muỗi vằn (Aedes aegypti) và muỗi hổ châu Á (Aedes albopictus) mang trong mình sốt xuất huyết, góp phần duy trì con số 390 triệu ca mắc mỗi năm, có thể gây sốc và tử vong. Chúng cũng là thủ phạm của sốt vàng da, một bệnh có tỷ lệ tử vong tới 50% ở những ca nặng, từng cướp đi 200 sinh mạng mỗi tháng trong quá trình xây kênh đào Panama.

Danh sách chưa dừng lại ở đó. Các bệnh như Chikungunya gây đau khớp tàn phế kéo dài; Zika để lại dị tật đầu nhỏ ở trẻ sơ sinh và có thể lây qua đường tình dục; viêm não La Crosse do muỗi rừng phương Đông (Aedes triseriatus) truyền khiến trẻ em hôn mê, co giật, thậm chí tử vong.

Hiện tại, biến đổi khí hậu và đô thị hóa không kiểm soát đang biến môi trường sống của con người thành “khu resort” cho muỗi. Nhiệt độ ấm lên giúp virus trong cơ thể muỗi phát triển nhanh hơn; rác thải, nước đọng ở đô thị là nơi lý tưởng cho chúng sinh sản; còn máy bay và tàu hàng lại đưa chúng cùng mầm bệnh vượt đại dương trong vài giờ.

Do đó, Osterholm cảnh báo muỗi chính là “kẻ thù số một” mà y tế công cộng luôn phải đối mặt nhưng chưa bao giờ thực sự chiến thắng.

Không chỉ đến từ muỗi

Những đại dịch do muỗi gây ra chỉ là một lát cắt trong bức tranh toàn cảnh về các mầm bệnh nguy hiểm. Osterholm và Olshaker nhắc lại thế giới không thể dự đoán hay tránh khỏi hoàn toàn dịch bệnh.

“Cũng như đại dịch tiếp theo chắc chắn sẽ xuất hiện rồi đại dịch sau nữa, và cứ thế tiếp diễn”, họ nhấn mạnh tính lặp lại và khó lường của những cuộc khủng hoảng y tế toàn cầu.

Dịch bệnh - Kẻ thù nguy hiểm nhất của Michael T. Osterholm và Mark Olshaker đưa ra lời cảnh báo về những đại dịch tiếp theo còn mạnh mẽ hơn Covid-19. Ảnh: Alpha Books.

Từ Ebola ở Tây Phi, Zika tại châu Mỹ, cho đến Covid-19, mỗi đại dịch đều xuất hiện theo cách không ai ngờ đến. Các tác giả cảnh báo những dịch bệnh tương lai thậm chí có thể “lớn hơn với mức độ nghiêm trọng gấp nhiều lần so với Covid-19”, đặc biệt nếu đó là một chủng cúm mới như đại dịch năm 1918.

Điểm chung của các đại dịch là tốc độ lan nhanh và khả năng vượt qua mọi biên giới. Nếu muỗi là “máy bay phản lực” của các loại virus nhiệt đới, thì ở quy mô lớn hơn, chính con người, quá trình giao thương toàn cầu và đô thị hóa đã trở thành “đường cao tốc” cho mọi mầm bệnh.

Không chỉ hệ thống y tế dễ bị quá tải, mà chuỗi cung ứng thuốc, thiết bị bảo hộ cũng nhanh chóng đứt gãy. Covid-19 làm người ta thấy rõ đại dịch có thể làm mọi thứ rơi vào tình trạng khan hiếm chỉ sau vài tuần.

Song, Osterholm so sánh việc ngăn các đại dịch tương tự Covid-19 như “bắt gió ngừng thổi”. Biện pháp cần thiết và không thể thiếu là vaccine. Thế giới, theo ông, cũng không thể tiếp tục phản ứng bị động rồi quên lãng mỗi khi dịch bệnh lắng xuống.

Bài học từ muỗi cũng áp dụng cho mọi tác nhân gây bệnh khác. Nếu thiếu đầu tư lâu dài, thiếu kế hoạch và thiếu sự phối hợp quốc tế, loài người sẽ tiếp tục bị bất ngờ và bị động trong mỗi đợt bùng phát đại dịch.