Joseph Conrad và những trang viết gây tranh cãi về châu Phi

Cuốn sách của tác giả Uông Triều chứa đựng rất nhiều câu chuyện thú vị về hành trình trưởng thành của một người cầm bút. Với kinh nghiệm nhiều cầm bút và làm bên tập viên, tác giả hiểu được người viết thường gặp khó ở đâu và làm cách nào để giải quyết những khó khăn ấy, nhiều kinh nghiệm sáng tác cũng được tiết lộ trong cuốn sách này.

Joseph Conrad là nhà văn nổi tiếng người Anh gốc Ba Lan. Ảnh minh họa: T.A.

Điểm nhìn là một thuật ngữ cơ bản của văn học chỉ vị trí đứng của tác giả từ đó nhìn ra vạn vật xung quanh. Nhưng ở đây tôi không đi sâu vào các thuật ngữ chuyên môn mà muốn bàn chuyện bếp núc, tư thế của nghề viết từ bốn vị trí: cao, thấp, ngang bằng và đối ngược.

Chuyện cao, thấp, ngang bằng hay đối ngược có lẽ nhiều người không để ý nhưng thực chất, chúng rất quan trọng trong cảm quan, thái độ của người viết, thậm chí sẽ quyết định giọng điệu, cách tiếp cận vấn đề và tư tưởng tác phẩm.

Vị trí điểm nhìn cao là thế nào? Đó là cách nhìn nhận sự việc, con người từ cao trông xuống. Người viết không đứng cùng hàng với sự việc, hiện tượng, nhân vật ấy, anh ta đứng cao hơn và dõi xuống. Ấy là cách nhìn của người nghĩ rằng mình cao hơn nhân vật, cao hơn hoàn cảnh viết.

Những chuyện này đã từng xảy ra nhiều lần trong lịch sử văn học, ví dụ như nhà văn Chinua Achebe đã từng chỉ trích gay gắt tác phẩm Giữa lòng tăm tối của Joseph Conrad vì cho rằng nhà văn Anh gốc Ba Lan đã đứng ở điểm cao hơn để nhìn những bộ lạc người châu Phi.

Đó là cái nhìn thực dân, cái nhìn của kẻ đi chinh phục, cho rằng mình văn minh, tiến bộ hơn và đi khai hóa những tộc người man dã. Giữa lòng tăm tối là một tác phẩm nổi tiếng của Joseph Conrad và được hoan nghênh nhiệt liệt bởi cộng đồng da trắng nhưng tiếng nói phản đối của Chinua Achebe cũng rất mãnh liệt vì ông là một người châu Phi chính gốc. Chinua Achebe cho rằng Joseph Conrad có thái độ phân biệt chủng tộc, dùng cái nhìn của kẻ bề trên với những chủng dân bị coi là thấp kém hơn.

Trường hợp của Joseph Conrad không phải là người đầu tiên hoặc cuối cùng. Ở điểm nhìn được coi là cao hơn này, nhiều cây bút ở nước lớn khi đi cùng đội quân xâm lăng hoặc chinh phục đã miêu tả người bản địa, phong tục và cảnh quan bản địa với cái nhìn ngạo mạn, soi xét hoặc thiếu thiện cảm. Có thể tác giả không trực tiếp nói ra nhưng cách hành văn, giọng điệu, từ ngữ hoặc thái độ ngầm ẩn cũng đủ hiểu thế đứng của họ.

Không chỉ là ở bối cảnh nước lớn với nước nhỏ mà ngay ở trong một quốc gia tôi cũng nhìn thấy những điểm nhìn “ở trên trông xuống” của một số người cầm bút. Một vài tác giả thành thị khi viết về nông thôn hoặc miền núi, các vùng nghèo hơn, sự miêu tả của họ, dù ngầm ẩn, kín đáo, vẫn dễ dàng nhận ra sự cao ngạo, chế giễu sự kém văn minh hay thô tục của người khác.

Dưới mắt anh ta có rất nhiều người ngu dốt, lỗ mãng, kém cỏi. Anh ta nghĩ thế, viết thế mà không hiểu rằng với những người địa phương hoặc những vùng miền có những đặc trưng văn hóa riêng, họ cũng sẽ coi sự văn minh hoặc tân tiến của anh ta là quái dị hoặc ngược đời.