Việt Nam có loài cây mệnh danh “cây thần dược” quý như vàng từng bị khai thác cạn kiệt: Nay đang hồi sinh

Đây là loài cây vừa quý hiếm vừa có tiềm năng lớn trong phát triển dược liệu gắn với bảo vệ sinh thái rừng.

Loại cây Hoa Tiên, còn gọi là Dầu Tiên, Trầu Tiên hay Đại hoa tế tân – vị thuốc được ghi chép trong sách: “Những cây thuốc và vị thuốc Việt Nam” của GS.TS. Đỗ Tất Lợi. Từ lâu, đồng bào miền núi phía Bắc đã sử dụng Hoa Tiên như “của trời ban” bởi tác dụng bồi bổ và chữa nhiều bệnh thường gặp.

Hoa Tiên là cây thân thảo sống lâu năm, cao 20–30 cm. Thân rễ bò ngang dưới đất, chia nhiều đốt, mỗi đốt mọc ra hai lá hình tim lớn, cuống dài 14–20 cm. Hoa mọc đơn lẻ ở gốc cuống lá, dạng hình ống loe ra, màu tím sẫm, đường kính khoảng 6 cm. Tràng hoa chia ba thùy, nhị mọc thành vòng tạo vẻ đẹp lạ mắt. Mùa hoa quả từ tháng 4 đến 6, quả hình cầu, nhiều hạt nhỏ màu nâu đen.

Cây thường mọc hoang ở vùng núi cao 1.300–1.600 m, khí hậu mát ẩm, có tán che và ven suối. Một số khu vực phân bố tự nhiên ở vùng núi như: Tam Đảo, Sa Pa, Yên Tử, Ba Vì.

Nghiên cứu chuyên sâu về Hoa Tiên còn hạn chế, nhưng trong hoa đã phát hiện nhiều sắc tố anthocyanoside – hợp chất tạo màu tím và có khả năng chống oxy hóa. Toàn cây chứa tinh dầu dễ bay hơi như: elemicin, isoelemicin, borneol, methyleugenol, safrole… Đây là các hoạt chất dược lý quan trọng, góp phần lý giải công dụng chữa bệnh của loài cây này.

Theo kinh nghiệm dân gian, Hoa Tiên có vị cay, thơm, lành tính, hiếm gây tác dụng phụ. Toàn cây được sử dụng làm thuốc:

- Hoa, rễ: ngâm rượu uống, bồi bổ cơ thể, tăng cường thể lực. Liều dùng 6–12g/ngày dạng thuốc sắc hoặc rượu thuốc.

- Lá: chữa đau bụng, khó tiêu, liều 10–16g/ngày sắc uống.

- Thân, rễ tươi: nhai hoặc ngậm trị viêm họng, ho, cảm sốt, hôi miệng do sâu răng.

Ngoài ra, Hoa Tiên còn được dùng chữa phong hàn cảm mạo, đau đầu, nhức mỏi tay chân, phong thấp, đòn ngã tổn thương, kiết lỵ, viêm dạ dày. Điểm nổi bật là tác dụng bền bỉ, phù hợp hỗ trợ điều trị bệnh mạn tính và tăng cường sức khỏe tổng thể.

Người Dao ở Ba Vì từ lâu đã coi đây là “thần dược của núi rừng”. Hoa khi ngâm rượu từ tím đen chuyển sang tím hồng, tạo thành loại rượu thuốc được ưa chuộng trong dịp lễ tết.

Hướng phát triển bền vững

Không chỉ là dược liệu, Hoa Tiên còn được trồng làm cảnh bởi hoa lạ mắt, màu sắc độc đáo.
Đặc biệt, cây Hoa Tiên còn có vai trò quan trọng đối với hệ sinh thái rừng. Loài cây này thường mọc ở vùng núi cao, ven khe suối, giúp giữ đất, hạn chế xói mòn và duy trì độ ẩm tự nhiên. Lá rậm, rễ bám chắc cải thiện lớp thảm thực vật, đồng thời tạo môi trường thuận lợi cho nhiều loài côn trùng, chim và sinh vật nhỏ.

Phát triển Hoa Tiên dưới hình thức trồng xen canh ở vùng núi không chỉ bảo tồn nguồn gen quý hiếm mà còn mang lại giá trị kinh tế bền vững cho cộng đồng địa phương. Điều này giúp giảm tình trạng khai thác bừa bãi, đồng thời góp phần giữ gìn đa dạng sinh học và tri thức bản địa.

Cây Hoa Tiên là minh chứng sinh động cho sự phong phú của nguồn dược liệu Việt Nam. Không chỉ có giá trị y học trong chữa bệnh và bồi bổ sức khỏe, Hoa Tiên còn mang tiềm năng kinh tế nếu được khai thác hợp lý. Để phát triển bền vững, việc bảo tồn loài cây quý hiếm này cần gắn liền với nghiên cứu khoa học, xây dựng vùng trồng chuẩn hóa, đồng thời đẩy mạnh truyền thông để nâng cao nhận thức cộng đồng về giá trị sinh thái và dược liệu của cây.

Phát triển Hoa Tiên chính là sự kết hợp hài hòa giữa bảo vệ môi trường, gìn giữ tri thức truyền thống và mở ra hướng đi bền vững cho ngành dược liệu Việt Nam.