Sự thật về ngày Giỗ tổ và cột đá thề ở đền Hùng

Là di tích quốc gia đặc biệt, đền Hùng (xã Hy Cương, Phú Thọ) gồm nhiều công trình kiến trúc từ chân lên đỉnh núi Nghĩa Lĩnh gồm 4 đền (Hạ, Trung, Thượng, Giếng), chùa Thiên Quang, lăng Hùng Vương…

Các công trình trong Khu di tích đền Hùng khiêm nhường, hòa hợp với thiên nhiên, mang dấu ấn kiến trúc thời Hậu Lê (thế kỷ 15 - 18), được trùng tu, tôn tạo nhiều lần dưới thời nhà Nguyễn.

Đền Hạ tương truyền là nơi mẹ Âu Cơ sinh ra bọc trăm trứng. Đền Trung được cho là nơi vua Hùng cùng các Lạc hầu, Lạc tướng họp bàn việc nước. Đền Thượng nằm trên đỉnh núi, được cho là nơi vua Hùng thường tiến hành các nghi lễ tế trời đất. Đây là không gian trang trọng và linh thiêng nhất. Đền Giếng xây dựng vào thế kỷ 18, kiến trúc theo kiểu chữ Công (工). Lăng Hùng Vương tương truyền là mộ của vua Hùng thứ 6.Sự phân bố công trình từ thấp lên cao cũng có dụng ý như hành trình tìm về cội nguồn từ cõi trần (đền Hạ) đến cõi thiêng (đền Thượng).

Theo truyền thuyết, sau khi được vua Hùng thứ 18 nhường ngôi, Thục Phán An Dương Vương đã lên núi Nghĩa Lĩnh dựng một cột đá để thề nguyện đời đời bảo vệ và xây dựng giang sơn. Cột đá thề không biết có thật hay không nhưng từ thập niên 1960 đã có một cột đá (được dân gian cho rằng đó là cột đá thề) ngay trước lăng Hùng Vương. Năm 2011, cột đá này được thay bằng cột đá mã não mới cao 2,6 m.

Tấm bia "Hùng Vương từ khảo" (mặt trước khắc chữ Hán, mặt sau khắc chữ Pháp) được soạn năm 1940 bởi Tuần phủ Phú Thọ Bùi Ngọc Hoàn. Tấm bia gốc đã bị mất khoảng 10 năm sau khi dựng lên và được phục dựng vào năm 2010 dựa trên bản dập của Viện Viễn Đông Bác Cổ và tư liệu do con cháu soạn giả lưu giữ.

Dựa vào câu ca dao: "Dù ai đi ngược về xuôi/Nhớ ngày giỗ tổ mùng 10 tháng 3", nhiều người tưởng rằng ngày Giỗ tổ mùng 10 tháng 3 âm lịch là truyền thống đã có từ xa xưa, nhưng thật ra ngày này được chính thức ấn định chỉ mới hồi năm 1917 (điều này được khắc rõ trên tấm bia đá "Hùng Vương từ khảo").

Năm 2012, Tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương được UNESCO ghi nhận là Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại.